بررسی اصول اخلاق خانوادگی و همسرداری نزد پیامبر-۱

تحلیل اخلاق خانوادگی و اصول همسرداری و شخصیت زن نزد پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم)، یکی از موضوعاتی است که در تاریخ اسلام اهمیت زیادی دارد. این موضوع، نشان‌دهنده رفتارشناسی پیامبر در دو محور همسرداری و اخلاق خانوادگی است. در این مقاله، شاخص‌های همسرداری و اخلاق و رفتار خانوادگی در سیره نبوی ارزیابی می‌شوند. سیره نبوی نشان می‌دهد که شیوه همسرداری و اخلاق خانوادگی نزد وی اهمیت داشته است.

در این بررسی ملاک ارزیابی بر رعایت انصاف و عدالت، صداقت پیامبر با همسران، همکاری پیامبر در تربیت فرزندان و توجه به رشد علمی و شناختی همسران است به عبارت دیگر رعایت عدالت، آزادی و حقوق متقابل پیامبر با همسران و خانواده سبب تقویت آئین همسرداری و اخلاق خانوادگی است. سؤال مقاله این است که شاخص‌های اصلی در اصول همسرداری و اخلاق خانوادگی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) کدامند؟

در پاسخ به سؤال حاضر فرضیه چنین بوده که عملکرد پیامبر در عدالت، صداقت، تربیت فرزندان و توجه به رشد علمی و شناختی سبب تقویت آئین همسرداری و اخلاق خانوادگی شده است. در ضرورت و اهمیت چنین نگرشی سعی شده است تا آئین سیره نبوی پیامبر در اصول همسرداری و اخلاق خانوادگی مورد بررسی قرار گیرد.

به طور کلی این مقاله با روش «توصیفی- تحلیلی» و بهره‌گیری از اطلاعات کتابخانه‌ای و اسنادی و تجزیه و تحلیل کیفی نظریات اسلام و چهارچوب نظری سیره نبوی پیامبر درصدد بررسی تحلیل اصول همسرداری و اخلاق خانوادگی است و در نهایت به این نتیجه ختم خواهد شد که سیره نبوی پیامبر، از مسائلی است که رفتارشناسی وی را در بحث همسرداری و اخلاق خانوادگی وجایگاه زن در اسلام ارزیابی می‌نماید.

اصل مقاله

عالی‌ترین و مهمترین بعد زندگی رسول الله، بعد اخلاقی اوست او در زمانی و در جامعه‌ای ظهور کرده بود که رذایل اخلاقی بین مردم حکم فرما بود و فضایل اخلاقی در آن جامعه جایی نداشت. گفتار و رفتار معصومان در تمامی مراحل زندگی، الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است. شیوه‌های تربیتی پیامبر اکرم به ویژه در سیره خانوادگی و اصول همسرداری ایشان می‌تواند سعادت خانواده‌ها را تضمین کند چرا که سیره پیامبر به عنوان یکی از منابع چهارگانه شناخت اسلام است.

چنانچه خانواده بر اساس آموزه‌های نبوی، مبتنی بر شناخت صحیح، آمادگی‌های لازم، و توانایی‌های ضروری شکل گیرد، و زندگی خانوادگی بر اصول سیرۀ نبوی سامان یابد، روابط اعضای خانوادگی بر مدار مودت و رحمت، رفق و ملایمت، نیک رفتاری، تکریم، تفاهم و توافق، مدارا و سازگاری، بخشش و گذشت، همکاری، صراحت و صداقت، شکیبایی و بردباری نظم می‌گیرد.

پاسداشت حقوق خانواده و تأمین نیازهای همه به خوبی پیش می‌رود و هیچ تعدی و آزار و خشونتی ظهور نمی‌یابد، و خانواده تدبیرمندانه به سوی مقاصدش طی طریق می‌کند و از استواری و استحکام کامل برخوردار می‌شود. این گونه است که زندگی خانوادگی سراسر لذت و سلامت، پر از آرامش و به دور از تنش و انسانی و معنوی می‌گردد.

مفاهیم و تعاریف

اخلاق خانوادگی

جهت‌گیری درست برای زندگی مشترک از آداب اساسی زندگی خانوادگی است. پیامبر اکرم در پی آن بود تا نگاه پیروان خود را به زندگی خانوادگی و خانواده تصحیح کند. ایشان در آموزه‌های لطیف خویش به اخلاق در زندگی خانوادگی و ازدواج و روابط زناشویی پرداخته است. آن حضرت می‌فرمودند که هرگاه کسی نزد شما آمد که امانتداری و اخلاق او را می‌پسندید به او همسر دهید.

دینداری و اخلاقمندی زمینه‌ای را فراهم می‌کند که همسرداری در مسیری درست قرار گیرد و تداوم یابد. آن که چنین ویژگی‌هایی را داراست و به درستی انجام می‌دهد و حقوق همسر را رعایت می‌نماید، با اخلاق است. تأکید پیشوایان دین نیز بر معیار اخلاقی زندگی است چرا که بهترین زندگی، زندگی با اخلاق است بهترین زندگی خانوادگی زندگی با عشق و علاقه است لذا روابط زن و مرد و خانواده باید عاشقانه و پرلطافت باشد(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵ :۸۰ و ۴۸- ۴۴).

آئین همسرداری

همسرداری یعنی مواظبت و نگهداری همسر. سعادت و خوشبختی خانواده در اصول صحیح همسرداری است. آیین همسرداری نزد اسلام آن قدر اهمیت داشته که آنرا در ردیف جهاد در راه خدا قرار دادند.رسول خدا می‌فرمایند هر زنی که بمیرد در حالی که شوهرش راضی باشد داخل بهشت می‌شود و زن نمی‌تواند حق خدا را ادا کند مگر این که حق شوهرش را ادا کند.

پیامبر از همسری، الگوی جدیدی عرضه کرد به همان میزان که وظایف همسری دارد، حقوق هم دارد. از نظر ایشان بهترین بهره و نعمت دنیا زن شایسته است از نعمت‌های دنیا چیز بهتر از همسر شایسته نیست.(امینی، ۱۳۸۹: ۱۹۰ و ۲۵-۲۴)

جایگاه و اهمیت تشکیل خانواده و شخصیت زن در سیره نبوی

یکی از سنت‌ های نیکوی بشری که از دیرباز میان انسان ها متداول است، تشکیل خانواده توسط مرد و زن است زیرا هم محتوای آن با فطرت انسان هماهنگ است و هم موجب رشد و تربیت صحیح قوای طبیعی انسان و غرایز و تأمین نیازهای اصیل اوست.

تشکیل خانواده پایگاه کمالات انسانی است و اساس این امر داشتن اخلاق و محبت و مودت در خانواده است. زندگی بدون اصل اخلاق، اصل مودت و رحمت ویران کننده‌ای بیش نیست. در سایه تشکیل خانواده و روابط خوب میان زن و شوهر، کمال و رشد ویژه‌ای به دست می‌آید که بدیلی برای آن نیست.

تشکیل خانواده در سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتبار و ارزشی ویژه دارد. تعابیر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در اهمیت این بنیاد و جایگاه آن، والاترین تعابیر است به گونه‌ای که هیچ چیز با آن قابل قیاس نیست، چنان که از آن حضرت روایت شده است که فرمود: «ما بُنِیَ فِی الإسلام بِنَاءُ أَحَبَّ إلَی اللهِ- عَزَّوَجَلَّ- وَ أَعَزَّ مِنَ التَّزویجِ.» هیچ بنایی در اسلام پایه‌گذاری نشده است که در پیشگاه خدای عزوجل محبوب‌تر و ارجمندتر از تشکیل خانواده باشد.

تشکیل خانواده در نگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنان والا و گرانقدر است که هیچ چیز با آن برابری نمی‌کند و اگر جایگاه خانواده به درستی دریافت شود و این حقیقت ادراک گردد که بدون سلامت و صلابت آن، هیچ مجموعۀ انسانی قادر به سیر کمالی نیست، آن گاه روشن می‌شود که چرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دربارۀ خانواده چنین تعابیری بیان فرموده است و چرا گسستن این مجموعه نزد خداوند از هر کاری منفورتر و مطرودتر است.

از این رو، پیامبر اکرم تشکیل خانواده را یکی از سنت‌ های خود دانسته و مردم را به پیروی از این سنت نیکو فرامی خواند به گونه‌ای که می‌فرماید ازدواج سنت من است هر کس از آن سرپیچی کند، از امت من نیست. وی تشکیل زندگی مشترک را بزرگترین بنای اسلام قلمداد می‌نماید و آن را دارای برکات و ثمرات فراوانی می‌داند و آن را موجب سعادت دنیوی و اخروی دانسته است.

در حقیقت پیامبر اکرم تشکیل خانواده و رابطه داشتن زن و شوهر با همدیگر را موجب نیک بختی و بدست آوردن ثمرات و نتایج والای مادی و معنوی می‌داند و این خود اهمیت فوق‌العاده تشیکل زندگی مشترک را نمودار می‌سازد.(فاخری، ۱۳۷۸ :۵۸ و ۱۵-۱۴)

تشکیل خانواده جز بر آزادی و اختیار طرفینی بی‌معناست و ازدواج اجباری و تحمیلی در منطق دین باطل است راه و رسم پیامبر نیز در این باره کاملاً گویاست رسول خدا درباره دختر گرامی خود زهرا چنین عمل کرده است او خواستگاران بسیار داشت اما مؤدبانه مخالفت خود را ابراز می‌کرد وی با ازدواج‌های اجباری و تحمیلی مخالفت می‌ورزید و آن را پسندیده نمی‌دانست. وی سنت ازدواج تحمیلی را که سنتی جاهلی بود زیر پا گذاشت و نشان داد که نخستین شرط ازدواج آزادی و اختیار طرفین است.

تشکیل خانواده در سیره پیامبر اکرم مبتنی بر سادگی و بی‌پیرایگی و به دور از تشریفات گرایی است که پشت سر کردن به این امر، لطیف‌ترین پیوند انسان را قرین دردسر و تنش می‌سازد و خود مانعی برای تشکیل خانواده سالم می‌گردد و در سنت نبوی خواستگاری، مهریه، مراسم ازدواج و تشکیل خانواده بی‌پیرانه و عاری از تشریفات‌زدگی است آن حضرت می‌فرماید: نامبارکی زن در این است که مهریه‌اش سنگین باشد.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵ : ۵۸-۳۰)

بررسی اصول اخلاق خانوادگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

آن رسول رحمت، بهترین رفتار خانوادگی را جلوه گر ساخته است.(مطهری، ۱۳۵۴ :۱۱۲) اصول اخلاقی که در ادامه می‌آید، اصولی است که زندگی خود پیامبر بدان‌ها مزین بوده است:

۱- سیره اخلاق فردی: اصل حفظ حدود الله، اصل کیفیت استخدام وسیله، اصل اعتدال

۲- سیره اخلاق خانوادگی

۳- سیره اخلاق اجتماعی: اصل رفق و مدارا، اصل تکریم، اصل عدالت اجتماعی

۴- سیره اخلاق مدیریتی و سیاسی یا حکومتی: اصل شرح صدر، اصل رعایت اهلیت، اصل تفویضِ اختیار و مسئولیت‌خواهی

در اندیشه وی، اخلاق و رفتار خانوادگی ترازویی دقیق در شناخت آدمی و میزانی روشن برای سنجش ارزشهای انسانی است. بهترین انسان کسی است که بهترین رفتار را نسبت به همسرش داشته باشد. ایشان برای آن که نیک رفتاری بر اساس بنیاد حقیقی جلوه یابد پیروان خود را آگاه می‌ساخت که تشکیل خانواده تعهد سپردن به خدای حاضر است و زن نزد مرد امانت الهی است که باید حرمت او پاس داشته شود لذا وی در موارد مختلف اصحاب خود را به نیک رفتاری با همسرانشان فرا می‌خواند.

اهمیت اخلاق و رفتار در سیره نبوی بدان پایه است که در آموزه‌های پیامبر تعابیری سخت تهدید‌کننده نسبت به نقض نیک رفتاری با همسر و فرزندان آمده است.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸ : ۲۴۰-۲۳۸)

۱- اصل حقوق‌مداری

شناخت حقوق، راهگشای دستیابی به زندگی اخلاقی مطلوب خانوادگی است رسول خدا در شرایط گوناگون حقوق مداری و قانونمداری در خانواده را مورد توجه داده است و در رفتار و شیوه زندگی خانوادگی آن را نشان داده است و تلاش می‌کرد که پیروانش با درکی درست از حقوق مداری و آشنایی با حقوق متقابل درزندگی خانوادگی، نظام خانواده را سامان مطلوبی بخشند. پیامبر به حقوق متقابل در خانواده اهمیت زیادی می‌داده است.

۱-۱ حقوق همسران

پیامبر حقوق و تکالیفی را برای زن و شوهر برشمردند که پایبندی به آنها بهترین تکیه گاه روابط نیکو میان آنهاست برخی از حقوق و تکالیف ثابت و همیشگی ما است مانند احترام و تکریم متقابل، تأمین نیاز جنسی و برخی متغیر و متحول است که بنا شرایط زمان و اجتماع پدید می‌آید.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸ :۱۳۰)

یکی از اقدامات قابل توجه پیامبر برقراری قانون مساوات و برادری بود.این قانون روحیه ایثار و از خودگذشتگی را در قبایل عرب ایجاد نمود.(مظاهری، ۱۳۷۸: ۶۰) در زندگی خانوادگی پیامبر، در عین این که اصل، بر مودت و صفا و ایثارگری است، اما نباید این مسئله فراموش شود که میزان خواست‌ها و توقعات نمی‌تواند بی‌حساب و بر اساس سلیقه شخصی باشد.

پیامبر برای هر یک از همسران خود، حقوق خاص معین کرده بود که در صورت آشنایی با این حقوق، تکالیفی را نیز در مقابل این حقوق می‌بایست بر دوش بگیرند. و بسیاری از حقوقی که در اسلام برای زوجین معین شده و با رعایت آن کانون خانواده گرم‌تر و محکم‌تر می‌شود، میان زن و مرد مشترک است و آنان وظیفه دارند به پیروی از حسنه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را مراعات کنند(پور عسکری، ۱۳۸۴ :۷۱).

۱-۲حقوق فرزندان و تربیت آنها

مهمترین و حساس‌ترین وظیفه بانوان پرورش و تربیت فرزند است. پیامبر به این مسئولیت اهمیت زیادی می‌داده است. در برنامه‌های تربیتی پیامبر برای تربیت اسلامی فرزندان دستورهایی آمده است که مراحل پیش و پس از تولد را در بر می‌گیرد، به طوری که عوامل تربیتی کودکان در شرایط ازدواج والدین گنجانده شده است(مظاهری، ۱۳۸۷ :۱۵۱).

پیامبر در شاخص‌های احترام به فرزندان، محبت به آنها را مورد تأکید قرار می‌دهد. پیامبر هر روز صبح بر سر فرزندان و نواده‌های خویش دست محبت می‌کشید. وی همیشه به کودکان سلام می‌کرد. در نزد وی این شاخص‌ها اهمیت داشته اند:

۱- سلام کردن به کودکان

۲- محبت فرزند

۳- پذیرش دعوت کودکان

۴- جای دادن به کودکان در صفوف جماعت

۵- عیادت از کودکان بیمار

۶- با احترام صدا کردن کودکان

۷- پرهیز از خشونت با کودکان

۸- محبت به کودک

۹- عدم تبعیض بین کودکان

۱۰- عدم تبعیض در بوسیدن کودکان(برهانی، ۱۳۹۰، ۱۱۸-۱۱۵).

از نظر پیامبر اولین اصل در تربیت، اعتدال است که هر حرکت و عملی باید بر اعتدال استوار باشد از دیدگاه وی بهترین راه و رسم در تربیت و هر کاری اعتدال و میانه روی است.

دومین اصل در تربیت فرزندان، تدرج و تمکن است. تدرج و تمکن، تدریجی و مرحله به مرحله است فرزند در ۷ سال اول زندگی آقا و سید پدر و مادر است و در هفت سال دوم فرمانبردار و مطیع پدر و مادر است و در هفت سال سوم وزیر خانواده و مشاور پدر و مادر است.سومین اصل در تربیت فرزندان از نظر پیامبر، تسهیل و تیسیر است. که به معنای آسان کردن و سهل گردانیدن است(شرفی، ۱۳۶۸ :۳۳۲).

همچنین پیامبر در تربیت فرزندان به تنبیه نیز توجه می‌نماید چرا که فرزند نیازمند هوشیاری است. البته تنبیه باید سنجیده و حساب شده باشد رسول خدا از تنبیه هنگام خشم نهی کرده است. همچنین در نگاه وی بخشش و هدیه به فرزندان عملی آخرتی شمرده است.و بر آن تأکید می‌کرد.

همچنین نقل است که پیامبر در حالی که گردن بندی به همراه داشت آن را به یکی از دخترانش هدیه نمود لذا تأکید داشت که به فرزندان هدیه داده شود و میان آنها مساوات رعایت گردد بسیار تأکید می‌کرد که با فرزندان به احترام و تکریم رفتار شود و به ویژه کودکان از رحمت و کرامت بهره مند گردند. رفتار وی در احترام و تکریم و تأمین مهمترین نیاز روحی آنان نمونه‌ای والا برای پیروی است(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸ : ۲۲۹-۲۲۴-۱۹۶-۱۶۴).

۲- اصل مودت و رحمت

در سیره خانوادگی پیامبر اصل مودت و رحمت به عنوان یک اصل مطرح است مودت و رحمت در روابط و مناسبات نقش اساسی دارد و هر چه مودت و رحمت عمیق‌تر و گسترده‌تر باشد، زندگی خانوادگی از آرامش و مودت و رحمت برخوردار خواهد بود. هر چه مودت و رحمت عمیق‌تر باشد، توان و تحمل افراد بیشتر می‌شود و هر چه گسترده‌تر باشد رفتارها مناسب‌تر می‌گردد و گسترده‌تر جلوه می‌یابد.

در نظر پیامبر اصل مودت و رحمت یکی از پایه‌های اخلاق خانوادگی و آئین همسرداری است. در سیره پیامبر اکرم و اوصیای آن حضرت بر محبت و رحمت به خانواده یعنی همسر و کودکان تأکید زیادی شده است. هرچند انسان در تمام مراحل زندگی خود نیازمند محبت و رحمت است، اما در دوران کودکی این نیاز شدیدتر است. هیچ چیز خانواده انسان برای کودک جایگزین محبت خالصانه با جلوه‌های گوناگون آن نیست و هیچ چیز مانند آن، بر جان، روح و جسم کودک تأثیر مثبت ندارد و زمینه ساز کسب کمال نیست.

پیامبر اکرم چنان به روابط محبت‌آمیز و ابراز محبتهای راستین تأکید دارد که می‌فرماید: «فرزندان و همسران خود را بسیار ببوسید که با هر بوسیدن برایشان در بهشت مقام و مرتبتی فراهم می‌شود». پیامبر اکرم در مراتب کمال انسانی به بالاترین مرتبه دست یافته بود در مودت و رحمت به خانواده نیز به درجه اعلا رسیده بود. ایشان کانون محبت و رحمت در خانواده است هرگز ایرادی نمی‌گرفت و چیزی را به فرد اختصاص نمی‌داد در خانواده سرشار از انرژی عشق و دوستی به همه بود.

در نگاه پیامبر محبت به کودکان نشانه پایداری اخلاق و بیداری فطرت وی و کمال حقیقی است چرا که محبت عمیق به کودکان، زمینه بارش رحمت الهی را بر آدمی فراهم می‌کند. پیامبر اکرم بر روابط محبت آمیز و ابراز محبت‌های راستین تأکید داشت. آن حضرت تا فاطمه را نمی‌بوسید نمی‌خوابید وی به تمام معنا جلوه رحمت و محبت بود و در رفتارش آن را نشان می‌داد به کودکان گشاده دل و گشوده دست بود.

در ابراز دوستی خود به کودکان صریح و صادق بود و آن را در هر حالی جلوه می‌بخشید وی طاقت شنیدن گریه کودکان را نداشت و به آنهایی که این حساسیت را نداشتند، هشدار می‌داد. از این رو، رفتار و اخلاقیات وی در رحمت و محبت کودکان بی‌نظیر است آنان که کودکان را از محبت خود محروم می‌سازند از حقیقت انسانی بی‌بهره‌اند و خود را از کمال محروم نموده‌اند. معیارهای اصل مودت و رحمت عبارتنداز:

۱ -جلوه‌های زبانی و گفتاری

۲- ابراز علاقه و محبت زبانی

۳- خطاب کردن با محبت

۴- گفتگوی محبت آمیز.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸ :۲۲۹-۲۵۴-۸۹-۸۵-۱۰).

۳-اصل نفی خشونت و بد اخلاقی در خانواده

آموزه‌های قرآن کریم و مدرسه نبوی بر نفی خشونت در خانواده تأکید دارد پیامبر اکرم نسبت به خشونت در انواع و اقسامش حساسیت نشان می‌داد و بر نفی آن به طور کامل تأکید می‌نمود. وی الگوی تّام در نفی خشونت بود و پیوسته بر نفی آن به هر صورت و زمینه‌ای تأکید می‌نمود.

در آموزه‌های پیامبر به صراحت بداخلاقی در خانواده، آزار یکدیگر، بدزبانی و بدرفتاری بعنوان جلوه‌های خشونت خانوادگی نفی و طرد شده و سخت‌ترین نکوهش‌ها درباره این امور وارد شده است و نیز آن حضرت با رفتار خود، پیروان را به پاکی محیط خانواده و اقسام خشونت‌ها فراخوانده است.

زندگی پیامبر نمونه برین نفی خشونت خانوادگی است. پیامبر نه تنها در تمام احوال و شرایط در نهایت رحمت و مودت و مدارا و ملایمت با همسران خود زیست، بلکه پیوسته در برابر تندی برخی از همسران خویش با گذشت روبرو شد و هرگز رفتار تند ننمود. برای پیامبر بداخلاقی زشت‌ترین و نکوهیده‌ترین چیزی است که در زندگی ظهور می‌نماید. سخنان وی بیانگر شدت زشتی و نهایت نکوهیدگی آن است.

بداخلاقی از منظر پیامبر اکرم چنان تباه‌کننده آدمی و زندگی است که هیچ چیز را به سلامت باقی نمی‌گذارد که بداخلاقی از جنس آتش است و نه تنها خود فرد را جهنمی می‌سازد؛ بلکه زندگی را نیز به جهنم بدل می‌نماید. انسان بداخلاق پیوند خورده به بدی و بدرفتاری‌ها و پیوسته در آتش است و در اختیار خود نیست بلکه در اختیار تندی و بدرفتاری است و زمامدار او زشتی‌های رفتاری است. بداخلاقی چنان است که پیوسته آدمی و زندگی را در کدورت و اشتباه فرو می‌برد و فرصت اصلاح امور را هم از انسان می‌گیرد.

ادامه دارد…