بازتاب انوار وحى در گفتار امام رضا(ع) پیشواى هشتم

رسول خدا (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) در ضمن سفارشات خویش برای امت اسلام از دو امانت گرانسنگ و ارزشمند یاد کرده و فرمود: «اِنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَین کِتابَ اللّه ِ وَعِتْرَتی وَلَنْ یفْتَرِقا حَتّی یرِدا عَلَی الْحَوْض؛[۱] من در میان شما دو امانت گرانسنگ می گذارم، کتاب خدا و عترت من و آن دو هیچگاه از هم جدا نخواهند شد تا اینکه در حوض کوثر بر من وارد شوند.»

طبق این گفتار مهم رسول اللّه (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله)، قرآن و عترت تا روز قیامت با هم بوده و تفکیک ناپذیرند. هر کس بخواهد به دامن قرآن پناه بَرَد، بدون در نظر گرفتن راهنمائیها و هدایتهای اهل بیت (علیهم السلام) راه به جایی نخواهد بُرد، چرا که آنان چراغهای هدایت به سوی انوار معنوی قرآن هستند و لطائف و ظرائف و نکته های ناب قرآن، در نزد آن بزرگان است. در زیارت جامعه می خوانیم: «السَّلامُ عَلی مَحالِّ مَعْرِفَهِ اللّه ِوَمَساکِنِ بَرَکَهِ اللّه ِوَمَعادِنِ حِکْمَهِ اللّه ِوَحَفَظَهِ سِرِّ اللّه ِوحَمَلَهِ کِتابِ اللّه ِ؛ سلام بر آنانکه [دلهایشان] محل معرفت خداست و مسکن برکات حق و معدن حکمت پروردگار، آنانکه پاسداران رازهای الهی و حاملان کتاب خدا هستند». ابونواس شاعر در قصیده ای که برای امام رضا (علیه السلام) قرائت کرد به این حقیقت اشاره دارد:

مُطَهَّرُونَ نَقیاتٌ ثیابُهُمُ تَجْری الصَّلوهُ عَلَیهمْ اَینَما ذُکِرُوا

«آل پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) دامنشان از هر گناه و آلودگی پاک و مطهر است و هرگاه نامی از آنان به میان آید، درود و سلام بر آنان فرستاده می شود..»

فَاَنْتُمُ الْمَلاَءُ الاَْعْلی وَعِنْدَکُمُ عِلْمُ الْکِتابِ وَماجاءَتْ بِهِ السُّوَرُ [۲]

«شمائید آن ملأ اعلی و نزد شماست علم کتاب و آنچه از سوره ها آمده است..»

بر این اساس فهمیدن کلام خدا و راز و رمز آیه های قرآن، بدون رهنمودهای ائمه اطهار (علیهم السلام) کاری دشوار، بلکه ناممکن است. در این راستا به سراغ رهنمودهای حضرت رضا (علیه السلام) در زمینه آیات وحیانی کلام خدا رفته، بازتاب انوار درخشان وحی را در سیره و سخن آن حضرت به نظاره می نشینیم.

دلداده آیات وحی

با مروری اجمالی به زندگانی پربرکت امام رضا (علیه السلام) روشن می شود که قرآن، در سیره و سخن آن گرامی جایگاه ویژه ای داشته و امام (علیه السلام)، زندگی روزمرّه خود را با آیه های وحی آنچنان عجین کرده بود که نور قرآن، در تمام ابعاد زندگیش پرتو افشانی می کرد.

ابراهیم بن عباس یکی از همراهان حضرت رضا (علیه السلام) در این زمینه می گوید: «وَکانَ کَلامُهُ کُلُّهُ وَجَوابُهُ وتَمَثُّلُهُ اِنْتِزاعاتٍ مِنْ الْقُرآنِ الْمَجید وَکانَ یخْتِمُهُ فی کُلِّ ثَلاثٍ وَکانَ یقُولُ لَوْ اَنّی اَرَدْتُ اَنْ اَخْتِمَهُ فی اَقْرَبَ مِنْ ثَلاثٍ لَخَتَمْتُ وَلکِنّی ما مَرَرْتُ بِآیهٍ قَطُّ اِلاّ فَکَّرْتُ فیها فی ای شَی ءٍ اُنْزِلَتْ؛[۳] همه سخنان، پاسخها و مثالهای آن حضرت، برگرفته از قرآن مجید بود. هر سه روز یکبار قرآن را ختم می کرد و می فرمود: اگر بخواهم در کمتر از سه روز هم می توانم آنرا ختم کنم. امّا هرگز آیه ای را تلاوت نمی کنم، مگر اینکه در آن می اندیشم که در باره چه چیزی نازل شده است..»

حضرت رضا (علیه السلام) در مورد پیروی از آیات الهی می فرمود: «قرآن کلام و سخن خداست، از آن نگذرید و هدایت را در غیر آن نجویید که گمراه می شوید..»[۴]

برتری عترت در قرآن

مأمون عباسی در مهم ترین جلسه علمی که با حضور اندیشمندان و برجستگان ادیان و ملل و مذاهب مختلف در دربار حکومتی خویش ترتیب داده بود، از امام رضا (علیه السلام) پرسید: آیا خداوند متعال عترت را بر سایر مردم برتری داده است؟ امام با اشاره به آیاتی از قرآن، چنین فرمود: خداوند عزوجل فضیلت و برتری عترت رسول اللّه (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) را بر سایر مردم در کتاب محکم خویش، به طور واضح بیان کرده است.

مأمون پرسید: این فضائل در کجای قرآن است؟ امام رضا (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) ضمن تلاوت آیات متعددی از قرآن و بیان دلالت صریح و روشن آن آیات بر برتری اهل بیت (علیهم السلام) و توضیحات لازم در آن موارد، این آیه را قرائت کرد: «اِنَّ اللّه ومَلائِکَتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبی یا اَیها الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلیما»؛[۵] «خداوند و فرشتگان او بر پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) صلوات می فرستند و شما هم ای اهل ایمان! بر او صلوات بفرستید و تسلیم فرمان او شوید».

آنگاه امام (علیه السلام) در توضیح سخن خود فرمود: مسلمانان بعد از شنیدن این آیه، به پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) گفتند: یا رسول اللّه! ما معنی تسلیم را فهمیدیم که باید تسلیم فرمان شما باشیم، امّا چه گونه صلوات بگوئیم؟ پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) فرمود: می گوئید: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مَحَمَّدٍ کَما صَلَّیتَ عَلی اِبْراهیمَ وَآلِ اِبْراهیم اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ؛ بر این اساس، خداوند متعال آل محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) را در کنار پیامبر قرار داده است.

حضرت بعد از بیان این سخن، از حاضرین جلسه سؤال کرد که آیا در این سخن خلافی هست؟ گفتند: نه. در این هنگام مأمون گفت: این سخن اجماعی است و هیچ اختلافی در میان امت اسلام در این زمینه وجود ندارد. امّا از شما تقاضا می کنم در مورد برتری آل محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) سخنی صریح تر و شفاف تر از این، از کلام خداوند بفرمائید! پیشوای هشتم (علیه السلام) فرمود: به نظر شما در این آیه شریفه: «یسآ وَالْقُرانِ الْحَکیمِ اِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلین عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»[۶] ؛ «یس! قسم به قرآن حکیم که تو قطعا از رسولان خداوند هستی و بر راهی مستقیم قرار داری» مقصود از یسآ چیست؟ علمای مجلس گفتند: معنی یس، محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) است و کسی در آن شک ندارد.

امام رضا (علیه السلام) فرمود: در این آیه شریفه، خداوند متعال بر محمد و آل محمد فضیلتی عنایت کرده است که کسی نمی تواند حقیقت آن را ادراک کند، مگر از راه تعقّل و تفکر. چرا که خداوند در کتاب مقدس خویش، به غیر از انبیاء (علیهم السلام) بر هیچ کس سلام نفرستاده و فرمود: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمین!»[۷] ؛ «سلام بر نوح در میان جهانیان.» و فرمود: «سَلامٌ عَلی اِبْراهیم»؛[۸] «سلام بر ابراهیم باد.» و فرمود: «سَلامٌ عَلی مُوسی وَهاروُن»؛[۹] «سلام بر موسی و هارون» و در هیچ جای قرآن نفرموده است: «سلام علی آل نوح و سلام علی آل ابراهیم و سلام علی آل موسی و هارون»؛ فقط فرمود: «سَلامٌ عَلی آلِ یاسین»[۱۰] ؛ «یعنی آل محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله).» مأمون با شنیدن این تفسیر دلنشین و ارتباط آیات با بیان عالی حضرت رضا (علیه السلام)، رو به حاضرین جلسه کرده و گفت: اکنون فهمیدم که شرح این آیات و بیان آنها در نزد معدن نبوت و اهل بیت عصمت (علیهم السلام) می باشد.

حضرت در آن جلسه و در ادامه سخنان خویش به آیه ای دیگر استناد کرده و برتری عترت پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) را بر دیگران اثبات کرد. امام آیه «فَسْأَلُوا اَهْلَ الذِّکْرِ اِنْ کُنْتُم لاتَعْلَمُونَ»؛[۱۱] «اگر نمی دانید از اهل ذکر [آگاهان [بپرسید..» را قرائت کرده و فرمود: ما اهل ذکر هستیم، اگر نمی دانید از ما خانواده (اهل بیت (علیهم السلام)) بپرسید. برخی از اندیشمندان گفتند: به نظر ما مقصود خداوند از اهل ذکر علمای یهود و نصاری هستند که به برخی از مسائل آگاهی دارند. امام هشتم فرمود: سبحان اللّه! اگر ما پرسیدیم و آنها هم به دین خود دعوت کردند و گفتند: دین ما بهتر از دین اسلام است، آیا چنین کاری بر ما جایز است؟!

مأمون گفت: ای اباالحسن! آیا ممکن است این سخن را بیشتر شرح دهید تا خلاف ادّعای اینها ثابت شود. حضرت فرمود: بلی، «ذکر» رسول اللّه است و ما نیز اهل [و خانواده [آن حضرت هستیم. این معنا در کتاب خداوند بیان شده است، آنجا که می فرماید: «فَاتَّقُوا اللّه َ یااوُلی الالْبابِ الَّذینَ آمَنُوا قَدْ اَنْزَلَ اللّه ُ اِلَیکُمْ ذِکْرا رَسُولاً یتْلُوا عَلَیکُمْ آیاتِ اللّه ِ مُبَیناتٍ»؛[۱۲] «تقوای الهی پیشه کنید ای خرد مندانی که ایمان آورده اید! زیرا خداوند ذکر را بر شما فرستاد؛ رسولی که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می کند.» پس ذکر، رسول اللّه است و ما هم اهل ذکر هستیم.[۱۳]

ولایت عهدی چرا؟

شخصی به امام رضا (علیه السلام) اعتراض کرد که شما چرا ولایتعهدی را پذیرفته و در دستگاه طاغوتی مأمون وارد شدید؟ در حالی که شما اهل بیت، انسانهای پاک و مطهر و از ستمگران بیزار هستید! امام رضا (علیه السلام) فرمود: آیا شأن پیامبر بالاتر است یا شأن جانشین پیامبر؟ گفت: شأن پیامبر.

امام دوباره از شخص معترض سؤال کرد: یک پادشاه مشرک بدتر است یا یک پادشاه مسلمان فاسق؟ گفت: پادشاه مشرک. فرمود: آیا جرم کسی که همکاری با دستگاه جور را خود درخواست کند بالاتر است یا کسی که با زور وادار به همکاری اش کنند؟ گفت: آن کسی که خود درخواست کند. امام رضا (علیه السلام) بعد از این پاسخها فرمود: یوسف صدّیق پیامبر بود و عزیز مصر کافر مشرک.

حضرت یوسف خود تقاضا کرد که با حکومت کفر همکاری کند، قرآن در این زمینه از زبان آن نبی والا مقام می فرماید: «اجْعَلْنی عَلی خَزائِنِ الاَْرْضِ اِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ»؛[۱۴] «مرا به سرپرستی خزینه های سرزمین [مصر [بگمار که پاسداری دانا هستم.» [البته حضرت یوسف با این عمل خود می خواست مقامی را اشغال کند که از آن بهترین استفاده را بکند.] عزیز مصر کافر بود و مأمون مسلمان فاسق. یوسف (علیه السلام) پیامبر بود و من وصی پیامبرم. یوسف پیشنهاد همکاری با حکومت داد ولی مرا به این کار مجبور کرده اند.[۱۵]

به این ترتیب حضرت رضا (علیه السلام) به مرد پرسشگر فهمانید که من کاری کرده ام که یک پیامبر الهی انجام داده است و آن هم مورد رضایت الهی بود.

شریک در عبادت

حسن بن وشاء می گوید: روزی محضر حضرت رضا (علیه السلام) شرفیاب شدم. دیدم در مقابل آن جناب آفتابه ای هست و می خواهد وضو بگیرد و برای نماز آماده شود. جلو رفته و خواستم، آب بر روی دستان مبارکش بریزم.

فرمود: صبر کن حسن! عرض کردم! چرا اجازه نمی دهید آب بر دست شما بریزم، آیا مایل نیستید من به ثوابی برسم؟ فرمود: تو ثواب می بری ولی من گناه! پرسیدم: چرا؟ فرمود: مگر این آیه قرآن را نشنیده ای که می فرماید: «فَمَنْ کانَ یرْجُو لقاء رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صالِحا وَلایشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ اَحَدا»؛[۱۶] «پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید عمل صالح انجام دهد و در عبادت خدای خود کسی را شریک نکند..» من اکنون می خواهم وضو بگیرم و نماز اقامه کنم، این خود عبادتی است، مایل نیستم کسی در عبادتم شریک شود.[۱۷]

نیرنگ طاغوت

در طول تاریخ، ستمگران زیادی کوشیده اند تا با فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) مقابله کرده و نور الهی را خاموش کنند؛ امّا اراده خداوند متعال بر استمرار و فراگیر شدن معارف اهل بیت (علیهم السلام) در سر تا سر گیتی قرار گرفته است و کسی را توان آن نیست که به مقابله با انوار درخشان هدایت برخاسته و نور آنان را به سوی خاموشی بکشاند، چرا که: «یریدُونَ اَنْ یطْفِئُوا نُور اللّه ِ بِاَفْواهِهِمْ وَیأْبَی اللّه ُ اِلاّ اَنْ یتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الکافرون»؛[۱۸] «آنان می خواهند نور خدا را با دهانشان خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران نخواهند..»

کرامت زیر یکی از نمونه های الطاف خداوندی بر ائمه اهل بیت (علیهم السلام) و مصداق بارزی از این حقیقت قرآنی است.

هرثمه بن اعین، معروف به خواجه مراد، از یاران ویژه و شیفتگان حضرت رضا (علیه السلام) است. او در این مورد می گوید: در دربار مأمون شایع شده بود که امام رضا (علیه السلام) از دنیا رفته است. برای آگاهی از صحت و سقم ماجرا به دربار مأمون رفتم و در مورد این خبر، از یکی از خدمتکاران ویژه مأمون که شخص مورد اعتمادی بود پرس و جو کردم و او برای من چنین توضیح داد: مأمون مرا در آغاز شب به همراه سی نفر از غلامان مورد اعتماد خویش طلبیده و به ما گفت: مرا به شما حاجتی است که اگر آنرا بر آورید، به هر یک از شما یک همیان پر از طلا و ده ملک مستقل می دهم.

و تا زنده ام شما از مقربان من خواهید بود. آیا حاضرید حاجت مرا برآورید؟ همه گفتند: اطاعت خلیفه بر ما واجب است! آنگاه دستور داد به هر یک از ما یک شمشیر زهرآلود دادند و گفت: همین ساعت به منزل علی بن موسی الرضا (علیه السلام) می روید و دور او را می گیرید و با این شمشیرها او را قطعه قطعه می کنید و خون و مو و گوشت و استخوانش را مخلوط می کنید و این دستور را پنهان کنید و به هیچ کس نگویید.

ما طبق دستور به طور ناگهانی به منزل حضرت رضا (علیه السلام) رفتیم، آن حضرت در رختخواب به پهلو خوابیده بود و کلماتی را زمزمه می کرد که ما نفهمیدیم. دورش را گرفتیم، به او حمله کرده و بدنش را قطعه قطعه کرده و خون شمشیرهای خود را با رختخواب آن جناب پاک کرده و سپس به منزل مأمون بازگشتیم و خبر کشتن امام را به او دادیم. مأمون از ما تشکر کرد و به ما اجازه مرخصی داد.

چون صبح زود نزد مأمون رفتیم، دیدم لباس سیاه عزا در بر کرده و با سر و پای برهنه قصد دارد از منزل بیرون آمده و به عزاداری بپردازد. من جلو در با او همراه شدم. وقتی که نزدیک حجره امام رضا (علیه السلام) رسیدیم، صدای آن حضرت به گوش ما رسید، مأمون لرزان و مضطرب شد و به من گفت: زود به حجره داخل شو و خبری برایم بیاور! وارد حجره شدم، با کمال شگفتی دیدم آن حضرت در کمال سلامتی، مشغول عبادت است.

به من رو کرده و فرمود: ای صبیح! «یریدُونَ لِیطْفِئُوا نُورَاللّه ِ بِاَفْواهِهِمْ وَاللّه ُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الکافِرُونَ»[۱۹] «آنها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند هر چند کافران را خوش نیاید..» سپس فرمود: «سوگند به خدا نیرنگ آنها به ما ضرر نمی رساند تا وقتی که اجل فرا رسد..»

هنگامی که به سوی مأمون بازگشتم و خبر سلامتی امام را به او اطلاع دادم، صورتش تیره و تار شده و با کمال ناراحتی و شرمندگی لباس عزا را از تن بیرون آورد. هرثمه می گوید: بعد از شنیدن این خبر، خداوند را بسیار شکر کرده و به حضور امام (علیه السلام) رفتم. حضرت فرمود: این راز را به هیچ کس مگو؛ مگر به کسی که قلبش سرشار از ایمان و ولایت ما اهل بیت باشد. آنگاه فرمود: هرثمه! به خدا سوگند، خدعه ها و نقشه های آنان تا خدا نخواهد هیچ آسیب و گزندی به ما نمی رساند.[۲۰]

بس تجربه کردیم در این دیر مکافات         با آل علی هر که درافتاد برافتاد

هشدار به متولیان بیت المال

حضرت رضا (علیه السلام) گاهی برای دفاع از سخنان حق، از آیات قرآن دلیل می آورد و به این وسیله حقانیت موضع گیریهای خود را به اثبات می رسانید.

شیخ صدوق می نویسد: مأمون در خراسان روزهای دوشنبه و پنج شنبه ملاقات عمومی داشت، در یکی از این ملاقاتها ـ که حضرت رضا (علیه السلام) نیز حضور داشت ـ مردی صوفی را به اتهام دزدی دستگیر کرده و به مجلس او آوردند. مأمون به چهره وی نظری انداخته و با دیدن آثار عبادت در پیشانی اش، با عصبانیت فریاد زد: چه کار زشتی انجام داده ای، با این سیمای به ظاهر معنوی که داری! آیا تو دزدی کرده ای؟!

متهم گفت: من از روی ناچاری و اضطرار به این کار دست زده ام و اختیاری نبوده است، زیرا تو حق مرا از خمس و غنیمت نداده ای و فقر و فلاکت مرا به دزدی کشانده است. مأمون گفت: تو چه حقی در خمس داری؟ متهم گفت: خداوند متعال خمس را به شش سهم تقسیم کرده و به شش گروه اختصاص داده است و فرموده: «وَاعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَاِنَّ للّه ِخُمُسَهُ ولِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی واَلْیتامی وَالْمَساکینِ وابْنِ السَّبیلِ»[۲۱] «بدانید هر چه از غنیمت بدست آوردید، خمس آن برای خدا و پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) و نزدیکان آن حضرت و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است». همچنین در سوره حشر «فَی ء» را به ۶ قسمت تقسیم کرده و فرمود: «ما اَفاءَ اللّه ُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ الْقُری فَللّه ِِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی وَالْیتامی وَالمَساکینِ وابن السَّبیلِ کَی لایکُونَ دَوْلَهً بَینَ الاَْغْنِیاءِ مِنْکُمْ»؛[۲۲] «آنچه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش باز گرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا [این اموال عظیم] در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد..»

ای مأمون! یکی از مستحقین خمس و غنیمت، ابن سبیل و درمانده در راه است و من از آنهایم. مستمندی هستم که راه به جائی ندارم و دستم از همه جا کوتاه است و ضمنا از قاریان و حافظان قرآن هم هستم. مأمون چهره در هم کشیده و گفت: به خیال تو، من با این یاوه سرائیها حدّی از حدود الهی را ترک کنم و حدّ سرقت را جاری نسازم؟!

مرد متهم پاسخ داد: اول اجرای حدود الهی را از خودت شروع کن و اول خودت را پاک کن بعد دیگری را….

می زنی خود، پشت پا بر راستی         راستی از دیگران می خواستی؟

حد به گردن داری و حد می زنی؟        گر یکی باید زدن صد می زنی؟

مأمون با شنیدن این کلمات افشاگرانه که با گستاخی تمام ادا می شد، رو به حضرت رضا (علیه السلام) کرده و گفت: این مرد چه می گوید؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: او می گوید قبل از من دزدی شده و من هم دزدی کرده ام.

خلیفه شدیدا ناراحت شد و متهم را تهدید کرد که: بخدا قسم دست تو را قطع خواهم کرد. متهم بی واهمه اظهار داشت: تو دست مرا قطع می کنی، با اینکه بنده و غلام حلقه بگوش منی؟! مأمون گفت: وای بر تو! من از کجا عبد و بنده تو هستم؟ مرد پاسخ داد: از آن جائی که مادر تو کنیز بوده و پدرت او را با پول مسلمانان خریده است. تو بنده تمام مسلمانان در شرق و غرب عالم هستی! مگر اینکه تو را آزاد کنند و اگر همه مسلمانان تو را آزاد کنند من یکی نسبت به سهم خود، تو را آزاد نکرده ام. با این همه، تو پول خمس را می بلعی و حق آل رسول (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) و من و امثال مرا نمی دهی؟! گذشته از اینها شخص ناپاک هرگز نمی تواند مانند خودش را پاک کند.

ذات نایافته از هستی، بخش        کی تواند که شود هستی بخش

ای مأمون! انسانهای پاک می توانند حدود الهی را جاری کنند، کسی که در گردن او حدّ باشد چگونه می تواند حد الهی را اجرا کند، مگر اینکه اول بر خود او حد اجرا شود. مگر این آیه را نشنیده ای که «اَتَأمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ اَنْفُسَکُمْ وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ اَفَلا تَعْقِلُونَ»؛[۲۳] «آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید امّا خودتان را فراموش کرده اید با اینکه شما کتاب خدا را می خوانید؟ آیا نمی اندیشید؟»

مأمون دوباره متوجه حضرت رضا (علیه السلام) شده و گفت: یا اباالحسن! درباره این شخص چه می فرمائید؟! امام فرمود: خداوند متعال به حضرت محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) فرمود: «فَللّه ِِ الْحُجَّهُ الْبالِغَهُ»؛[۲۴] «دلیل رسا و قاطع برای خداست..» دلیلی که برای هیچکس بهانه ای باقی نمی گذارد. چنان دلیلی که جاهل با تمام نادانی اش آنرا متوجه می شود، همان طوری که دانا به وسیله علم خویش آن دلیل را درک می کند و دنیا و آخرت به وسیله دلیل و برهان پایدار مانده است. این مرد برای تو استدلال و دلیل اقامه کرد.

مأمون وقتی وضع را چنین دید، با آشفتگی تمام، ملاقات عمومی را تعطیل کرده و دستور آزادی آن مرد را صادر کرده و از اینجا به فکر از میان برداشتن وجود مقدس حضرت رضا (علیه السلام) افتاد و بالاخره آن حضرت را مسموم کرده و به شهادت رساند.[۲۵]

جلوگیری از تفسیرهای نادرست

امام هشتم (علیه السلام) در فرصتهای مناسب، از تفسیرهای نادرست قرآن کریم جلوگیری کرده و معنای صحیح آیه را بیان می کرد. در اینجا دو مورد را با هم می خوانیم:

۱ – حضرت رضا (علیه السلام) در یکی از جلسات علمی که در دربار مأمون تشکیل شده بود، حسن بن موسای وشاء ـ از دانشمندان بغدادی که به نمایندگی از سوی علمای عراق در آن جلسه حضور یافته بود ـ را مورد خطاب قرار داده و به او فرمود: اهل عراق این آیه قرآن را چگونه قرائت می کنند؟! «إِنَّهُ لَیسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیرُ صالِحٍ»؛[۲۶] [ای نوح] ! او از اهل تو نیست، او عمل غیرصالحی است..» او پاسخ داد: «یابن رسول اللّه! بعضی طبق معمول «إِنَّهُ عَمَلٌ غَیرُ صالِحٍ؛ او فرزند ناصالحی است..» قرائت می کنند، اما بعضی دیگر بر این باورند که خداوند هرگز پسر پیامبری را مشمول قهر و غضب خود قرار نمی دهد و آیه را «اِنَّهُ عَمَلُ غَیرِ صالِحٍ»؛ «او فرزند آدم بدی است؛ فرزند تو نیست..» قرائت می کنند و می گویند: او در واقع از نسل نوح نبود. خداوند به او گفت: ای نوح او از نسل تو نیست.

اگر از نسل تو می بود من به خاطر تو او را نجات می دادم. امام (علیه السلام) فرمود: ابدا اینطور نیست؛ او فرزند حقیقی نوح و از نسل نوح بود. چون بدکار شد و امر خدا را عصیان کرد، پیوند معنوی اش با نوح بریده شد و به نوح گفته شد: این فرزند تو ناصالح است، از این رو نمی تواند در ردیف صالحان قرار گیرد.[۲۷]

۲ – امام هشتم (علیه السلام) گاهی با دانشمندان علم کلام و اهل حدیث و اندیشمندان اهل سنت به گفتگو می نشست و درباره آیات الهی و صفات ربوبی با آنان به جدال احسن و مناظره منطقی می پرداخت. گزارش یکی از این جلسات را با هم می خوانیم:

ابو قرّه محدث از صفوان بن یحیی یار دیرین امام هشتم (علیه السلام) درخواست کرد تا جلسه گفتگوئی را با امام رضا (علیه السلام) ترتیب دهد. ابوقرّه محدث در آن نشست بعد از طرح پرسشهائی در مورد احکام دین و حلال و حرام، سخن را به موضوع توحید کشانیده و از صفات پروردگار سخن گفت؛ وی از امام رضا (علیه السلام) پرسید: به ما روایت کرده اند که خداوند هم سخن بودن خود را به حضرت موسی (علیه السلام) و دیدار خود را به حضرت محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) عطا کرده است! آیا چنین است؟ امام فرمود: ای ابو قرّه! به من بگو، این آیات را چه کسی بر جن و انس ابلاغ کرده است؟! «لا تُدْرِکُهُ الاَْبْصار»؛ «دیده ها او را درک نمی کنند»، «وَلایحیطُونَ بِهِ عِلْما»؛ «دانش مخلوقات به او احاطه نمی کند..» «وَ لَیسَ کَمِثْلِهِ شَی ءٌ»؛ «چیزی مانند او نیست..» آیا به غیر از محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) کسی دیگر این آیات را به ما رسانده است؟

ابو قرّه گفت: درست است؛ این آیات را حضرت محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) آورده است.

امام فرمود: چگونه ممکن است فردی به سوی تمام مخلوق بیاید و به آنها اعلام کند که من از طرف خدا آمده ام و مردم را با فرمان خدا به سوی خدا بخواند و این آیات را بر آنان تلاوت کند، سپس همین مرد الهی برخلاف آیات وحیانی که از سوی خدا آورده است، بگوید: من به چشم خود خدا را دیدم و به او احاطه علمی پیدا کردم و او به شکل انسان است!! آیا شما خجالت نمی کشید؟! زندیقها نتوانستند چنین نسبتی به پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) بدهند که محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) از جانب خدا چیزی آورد و سپس از راه دیگر، خلاف آن را گفت.

ابو قرّه در پاسخ گفت: خداوند خودش می فرماید: «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَهً اُخْری»؛[۲۸] «و بار دیگر در فرود آمدن او را مشاهده کرد..»

امام (علیه السلام) در جواب فرمود: در همین سوره آیه دیگری است و آنچه را که پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) دیده توضیح می دهد. خداوند در آنجا می فرماید: «ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَأی»؛[۲۹] «دل آنچه را دید دروغ نشمرد..» یعنی دل محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) آنچه را که چشمش دید، دروغ ندانست.

سپس در همین سوره، خداوند آنچه را که محمد (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) دیده است خبر می دهد و می فرماید: «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری»؛ «پیامبر (صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏ آله) از آیات و نشانه های بسیار بزرگ پروردگارش دید..» دیدن آیات خداوند غیر از دیدن خود اوست. و باز هم خداوند می فرماید: «مردم احاطه علمی به خدا پیدا نمی کنند». در صورتی که اگر دیدگان او را ببینند علمشان به دریافت و شناخت او احاطه پیدا کرده است.

ابو قره گفت: پس روایات را تکذیب می فرمائید؟

حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: بلی! هرگاه روایات مخالف قرآن باشند، آنها را تکذیب می کنم و آنچه مسلمانان به آن اتفاق دارند این است که احاطه علمی به خدا نمی توان یافت. چشمها از اداراک او عاجزند و چیزی مانند او نیست.[۳۰]

پی نوشـــت:

[۱] . عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج۱، ص۶۸.

[۲] . عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج۲، ص۳۲۲.

[۳] . کشف الغمه، ج۲، ص۳۱۵.

[۴] . مسندالرضا علیه السلام ، ص۲۹۴.

[۵] . احزاب/۵۶.

[۶] . یس/۴ ـ ۱.

[۷] . صافات/۷۹.

[۸] . صافات/۱۰۹.

[۹] . صافات/۱۲۰.

[۱۰] . صافات/۱۳۰.

[۱۱] . انبیاء/۷.

[۱۲] . طلاق/۱۰ و ۱۱.

[۱۳] . عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج۱، ص۴۹۳.

[۱۴] . یوسف/۵۵.

[۱۵] . عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج۲، ص۱۳۷.

[۱۶] . کهف/۱۱۰.

[۱۷] . کافى، ج۳، ص۶۹.

[۱۸] . توبه/۳۲.

[۱۹] . صف/۸.

[۲۰] . دلائل الامامه، ص۳۶۱؛ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۳۲.

[۲۱] . انفال/۴۱.

[۲۲] . حشر/۷.

[۲۳] . بقره/۴۴.

[۲۴] . انعام/۱۴۹.

[۲۵] . علل الشرایع، علت شهادت امام رضا علیه السلام .

[۲۶] . هود/ ۴۶.

[۲۷] . بحارالانوار، ج۱۰، ص۶۵؛ داستان راستان، ج۲، ص۲۹۴.

[۲۸] . النجم/ ۱۳.

[۲۹] . همان/ ۱۱.

[۳۰] . اصول کافى، کتاب التوحید، باب فى ابطال الرؤیه، حدیث ۲.

نویسنده: عبدالکریم پاک‌ نیا