اسماعیلیه در افغانستان

زمان مطالعه : 31 دقیقه

0 نظر

اشاره:

کیش اسماعیلی از آغاز پیدایش خود در افغانستان نفوذ پیدا کرد و در دهه پایانی قرن سوم هجری، فعالیت این مذهب در افغانستان بسیار اوج گرفت. ناصرخسرو بزرگ ترین نقش را در ترویج و گسترش کیش اسماعیلی در افغانستان قرن پنجم هجری داشته است. وی از سال ۴۴۴ تا ۴۸۱ق در بلخ و بدخشان، به عنوان داعی و حجت به تبلیغ آیین اسماعیلی مشغول بوده است. در این مقاله تاریخ اسماعیلیان در افغانستان مورد بررسی قرار گرفته است.

مقدمه

فرقه اسماعیلیه یکی از شاخه های درخت تنومند و پربار تشیع است که پس از وفات امام صادق (علیه‌السلام) پدیدار شد و در امتداد تاریخ، به آیین عرفانی و باطنی و جریان فلسفی خاص تبدیل گردید. این فرقه از همان آغاز در گوشه گوشه جهان اسلام نفوذ پیدا کرد و نقش بس مهمی در تکوین تمدن اسلامی و ایجاد میراث علمی، فرهنگی و فلسفی آن ایفا نمود.

هم اکنون، «اسماعیلیان پس از شیعیان دوازده امامی، دومین جماعت بزرگ مسلمانان شیعی مذهب را تشکیل می دهند، و امروز به عنوان اقلیتی دینی در بیش از بیست و پنج کشور، در آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی پراکنده هستند».[۱] افغانستان یکی از این کشورهاست و از دیرباز موطن اسماعیلیان بوده است.

اما در باب اسماعیلیان افغانستان تاکنون کاری صورت نگرفته و وضعیت ایشان در هاله ای از ابهام باقی مانده است. به دلیل عدم شناخت از عقاید اسماعیلیان این کشور، انواع افسانه ها و شایعات به ایشان نسبت داده می شود که در این میان، محقق در تفکیک بین عقاید واقعی و خرافات منسوب بدانها و ارزیابی صحت و سقم نسبتهای داده شده به ایشان، با دشواری بسیار مواجه است.

در نوشتار حاضر تلاش شده است که نقطه آغازی برای پژوهش در این موضوع ترسیم شود. با توجه به کمبود منبع در این زمینه، این نوشتار فقط می تواند به عنوان طرحی هرچند ناقص در باب مطالعه تاریخ و عقاید اسماعیلیه افغانستان تلقی شود.

الف. آغاز ورود اسماعیلیه به افغانستان

به نظر می رسد حضور اسماعیلیه در افغانستان تاریخ بلندی دارد. طبق روایتهایی، محمدبن اسماعیل پس از وفات امام صادق (علیه‌السلام) به سوی ری و دماوند رفت و در آنجا مخفی شد. وی تعدادی از پیروان خود را به قندهار، هند و سند برای تبلیغ کیش اسماعیلی اعزام نمود.[۲] بنا بر نقل دیگر، زمانیکه محمدبن اسماعیل در دماوند (یا نهاوند) به سر میبرده است، هارون الرشید جمعی را برای دستگیری وی فرستاد، اما محمدبن اسماعیل از این موضوع اطلاع یافته و به فرغانه (در تاجیکستان کنونی) میرود و قاضی شمسالدین را برای تبلیغ به هرات می فرستد.۳

در قرن سوم، ناحیه ری پایگاه مرکزی دعوت اسماعیلی در منطقه جبال بود. در آن زمان یکی از فقهای اهل سنت به نام زعفرانی، مردم ری را بر ضد اسماعیلیه شوراند و غیاث، رهبر دعوت اسماعیلیه در ری را مجبور به فرار به طرف خراسان کرد. به گفته خواجه نظامالملک در سیاست نامه، «این غیاث که از ری بگریخته بود و به خراسان شده، به مرو الرود مقام گرفت و امیرحسین علی مرورودی را دعوت کرد و اجابت یافت».۴ غیاث در حدود سال ۲۸۰ هجری به مرو الرود (بالا مرغاب امروز در شمال افغانستان) رفت و امیرحسینبن علی مروزی را به کیش اسماعیلی درآورد. بسیاری از مردم در نواحی مجاور مرو الرود (طالقانِ افغانستان)، فاریاب، هرات، غور و غرجستان) نیز بر اثر نفوذ این امیر قدرتمند که بعدها خود یکی از داعیان اسماعیلی شد، بدین مذهب گرویدند.۵ و ۶

حسینبن علی مروزی که از امیران و صاحبمنصبان مهم دستگاه سامانی بود، از سال ۳۰۷ تا ۳۱۲ق به عنوان داعی اسماعیلی در خراسان فعالیت می کند و پایگاه دعوت را از نیشابور به مرو الرود منتقل می نماید.۷ فعالیت اسماعیلیه در غور و غرجستان (در مرکز افغانستان کنونی) نیز در پایان قرن سوم هجری و در زمان حکومت امیر اسماعیل سامانی به وسیله فردی به نام ابوبلال اوج می گیرد که با سرکوب و عکسالعمل سریع و شدید وی مواجه می شود.۸

اگرچه اسماعیلیان با سرکوب شدید امیر اسماعیل سامانی مواجه گشتند و حسین مروزی نیز به دستور امیر نصر سامانی دستگیر و زندانی شد، جنبش اسماعیلیه در مناطق یاد شده نه تنها از بین نرفت، بلکه بر اثر تلاش احمد نسفی، جانشین حسین مروزی، در خراسان و ماوراءالنهر گسترش یافت؛ تا اینکه به دربار سامانیان وارد شد و حتی امیر نصر سامانی خود نیز دعوت اسماعیلیان را پذیرفت.

خواجه نظام الملک می نویسد:

در جمله کار به جایگاهی رسید که نصر احمد دعوت او را اجابت کرد و محمد نخشبی (احمد نسفی) چنان مستولی گشت که وزیرانگیز و وزیرنشان شد، و پادشاه آن کرد که او گفتی… ترکان و سران لشکر را خوش نیامد که پادشاه قرمطی شد… در وقت (در مجلس مهمانی) بتاختند و محمد نخشبی (احمد نسفی) را که داعی بود، بیاوردند و گردن بزدند.۹

ب. اسماعیلیه افغانستان در زمان غزنویان، غوریان و سلجوقیان

سلطان محمود غزنوی (۴۰۹ ـ ۳۷۷ هـ.ش) که دامنه حکومتش از قزوین (در ایران) تا دریای ستلج (هندوستان شمالی) و از خوارزم تا دریای عرب گشوده بود، در تمام مناطق قلمرو خود به قلع و قمع شیعیان پرداخت. محمود، اسماعیلیان بسیاری از ساکنین شهر ری را به دار زد.۱۰ به همین ترتیب، محمود غزنوی با اسماعیلیان غور و دیگر نواحی افغانستان نیز با شدت بسیار برخورد نمود. وی با تکفیر اسماعیلیان غور، به قلع و قمع آنان می پرداخت.

با یک نگاه به طرح جهانی اسماعیلی در می یابیم که خراسان یک جزیره مستقل و مناطق اسماعیلینشین در افغانستان امروزی و ماوراءالنهر، همه، زیرمجموعه این جزیره بوده است. شاهد این مطلب این است که ناصرخسرو خود را حجت خراسان می خواند، و در عین حال، عمده فعالیت او در شمال افغانستان (بلخ) و شمال شرق (بدخشان) بوده است. در حالی که ایوانف، با تکیه بر اطلاعاتی درباره جمعیت اسماعیلیه، از بدخشان به عنوان یک جزیره مستقل یاد می کند.۱۱ ابوالمعالی از داعی ای در غزنی نام می برد که همشأن حسن صباح و ناصرخسرو و از مؤسسان نهضت اسماعیلی در آن مناطق بوده است.۱۲

طبق نظر سوم، بدخشان، ری (ایران) و مناطق جنوبی افغانستان، باید هرکدام جزیره ای جداگانه و مستقل از خراسان بوده باشند، و این خود دلالت بر فعال بودن اسماعیلیه در غزنی (پایتخت حکومت غزنویان) دارد. مارشال گ. هاجسن نیز به این تقسیم بندی سهگانه جغرافیایی در سرزمینهای ایران ـ خراسان و ماوراءالنهر اذعان دارد، ولی احتمال می دهد که این تقسیم بندی، مدت درازی دوام نداشته است.۱۳

در دوره پس از تجزیه افغانستان امروزی به دو دولت غوری و غزنوی، اسماعیلیان، علاءالدین حسین سلطان غور را به کیش خود درآوردند و با کمک او آزادانه به تبلیغ آیین خود پرداختند.۱۴ امر دیگری که در گسترش تشیع در غور و غرجستان مؤثر بود، علاقه امرای آن به اهل بیت است که قزوینی نیز بدان اشاره دارد.۱۵

با این حال، رابطه تیره اسماعیلیه پس از علاءالدین حسین با فرزند او سیفالدین محمد و فقهای اهل سنت، نشان آشکاری از وضعیت نامناسب اسماعیلیه افغانستان در این مقطع است. سیفالدین محمد، همه داعیانی را که پدرش در سال ۵۳۴ق به غزنی دعوت کرده بود و نیز بسیاری دیگر از کسانی را که تازه به این کیش درآمده بودند، از دم تیغ گذراند.۱۶ حکمرانان غوری پس از او نیز بارها علیه اسماعیلیه دست به اقدامات جنگی زدند.

نفوذ فقهای اهل سنت در دستگاه حکومتی سلاطین بعدی غور، شاید از عوامل مهم سخت گیری ایشان بر اسماعیلیه بوده است. غیاثالدین که بر غور و مناطق ضمیمه آن حکومت می کرد، شافعی شده بود و برادرش شهابالدین که بر غزنی و مناطق اطراف آن حکومت می کرد، حنفی شده بود.۱۷ در حدود سال ۵۵۷ق از فقهای بلخ و سمرقند سؤال شده بود که با اسماعیلیانی که قصد توبه دارند، چگونه باید رفتار کرد. ملایم ترین جوابها این بوده است که آنان باید تمامی کسانی را که گمراه ساخته و به کیش خویش در آورده اند، به دین اسلام برگردانند. ولی عموماً توبه فرد اسماعیلی پذیرفته نمی شد و برای او چاره ا ی جز مرگ نبود؛ به این دلیل که صریح ترین اظهارات ممکن بود در اندیشه فرد اسماعیلی، قابل تعبیر به معنای مغایری باشد.۱۸

ج. ناصرخسرو و اسماعیلیه افغانستان

بدون تردید بزرگ ترین نقش را در گسترش کیش اسماعیلی و تعمیق تعالیم آن در افغانستان، ناصرخسرو داشته است. وی که متکلمی دانشمند، فیلسوفی توانا، جهانگردی ادیب و شاعری نامور در زبان فارسی بود، در سال ۳۹۴ق در بلخ متولد شد.۱۹

ناصرخسرو، پس از دوران جوانی و تحول عظیم روحی،۲۰و۲۱ سفر هفت ساله ای را به قصد حج آغاز می کند و در آخر این سفر، به دیدار ابوتمیم معدبن علی المستنصر بالله، خلیفه فاطمی در مصر نایل می آید و با داعیالدعات، مؤیدالدین شیرازی رابطه دوستی برقرار می کند.۲۲ وی قبل از این سفر به کیش اسماعیلی درآمده بود.۲۳ ناصرخسرو سه سال در قاهره ماند و به عنوان داعی تعلیم و تربیت یافت و در سال ۴۴۴ق به بلخ بازگشت و به عنوان داعی، یا به گفته خودش «حجت خراسان»، کار خود را آغاز کرد و پایگاه سرّی خود را در بلخ مستقر ساخت. اما پس از مدت کوتاهی، موفقیتهای او دشمنی علمای سنی را که از پشتیبانی حکمرانان سلجوقی برخوردار بودند برانگیخت. سنیان او را به الحاد متهم کردند و قرمطی و رافضی خواندند، خانه او را ویران کردند و حتی قصد جانش را نیز داشتند. سرانجام، او را مجبور کردند تا خانه خود را ترک کند و به دره یمگان در بدخشان پناه ببرد. یمگان در آن زمان جزء قلمرو امیر خودمختار بدخشان، علیبن اسد بود که مذهب اسماعیلی و رابطه نزدیکی با ناصرخسرو داشت.۲۴

در یمگان نیز ناصرخسرو به تبلیغات اسماعیلی خود ادامه داد و در همان حال، مکاتبات خود را با داعیالدعات، مؤیدالدین شیرازی و مرکز دعوت فاطمی در قاهره حفظ کرده بود.۲۵ مطابق روایات محلی اسماعیلیان امروز بدخشان که از ناصرخسرو به عنوان «شاه سید ناصر» نام می برند و هنوز برای او احترام بسیاری قائل اند و برخی از آثارش را حفظ کرده اند، این ناصرخسرو بود که مذهب اسماعیلی را در بدخشان رونق بیشتری بخشید. بدخشان پس از این یکی از مراکز اسماعیلیه و پایگاه اسماعیلیان نزاری پس از تخریب قلعهالموت در ایران شد و به گنجخانه نوشته های نزاری تبدیل گردید.

ناصرخسرو دست کم تا هفتاد سالگی زنده بود و در یمگان در تاریخ نامعلومی بعد از سال ۴۶۵ق درگذشت.۲۶ قبر او که بر فراز تپه کوچکی قرار دارد، در یمگان و در قریه امروزی حضرت سید نزدیک فیضآباد (پایتخت بدخشان افغانستان) واقع شده است. ساکنان محلی که مقبره را همچون زیارتگاهی پاس می دارند و مدعی اند که سید و از اعقاب ناصرخسرو هستند، در نهایت شگفتی، همه، سنیان متعصبی هستند که شدیداً اسماعیلیان بدخشان و جاهای دیگر را از آمدن به زیارت مقبره منع می کنند. آنها همچنین معتقدند که جدشان، ناصر، یک پیر صوفی و مانند خودشان سنی مذهب بوده و هیچ رابطه ای با اسماعیلیه نداشته است.۲۷

قابل ذکر است که برخی محققان ورود اسماعیلیه در بدخشان را همزمان با ورود ناصرخسرو به آنجا و به دست او می دانند.۲۸ اما اسماعیلیه از قرن سوم هجری در این منطقه فعال بوده و ورود کیش اسماعیلی حداقل در پایان قرن سوم در بدخشان و نواحی آن قطعی است. علیبن اسد، حکمران خودمختار بدخشان، خود، اسماعیلی بوده و ناصرخسرو با علم به اینکه اسماعیلیان بدخشان و درّه های آنجا پناهگاه امنی برای او خواهند بود، به آنجا پناه می برد.

در روزگار محمدبن بزرگ امید، سومین داعی قهستانی (۵۵۷ ـ ۵۳۲ق)، داعیان نزاری قهستان کوششهای بسیاری برای رخنه در مرکز افغانستان (غور) به خرج دادند۲۹ و در اواخر دوره الموت، نزاریان قهستان دو داعی به قهستان فرستادند.۳۰ از زمان ناصرخسرو تا حمله مغول، از تاریخ اسماعیلیان افغانستان و آسیای مرکزی اطلاع فراوانی در دست نیست. در دوره اخیر الموت بود که اسماعیلیان بدخشان و احتمالاً غور در نتیجه فعالیتهای داعیان قهستانی، به امامت نزاری قائل شدند. پیش از این تاریخ، اسماعیلیان این منطقه، بیرون از دایره شقاق نزاری ـ مستعلوی و خارج از محدوده دولت نزاریان در ایران قرار داشتند. این امر را روایات محلی نزاریان بدخشان که آغاز دعوت نزاری را در آن منطقه در نیمه قرن ششم قرار می دهند، تأیید می کنند.۳۱

نخستین داعی قهستانی، سید شاه ملنگ بود که حکمرانی خود را در شغنان، یکی از نواحی عمده بدخشان، مستقر ساخت. به دنبال او داعی دومی به نام میر سید حسن شاه خاموش روی کار آمد. این داعیان، سلسله پیران و میران را تشکیل دادند که بر شغنان، روشان و نواحی مجاور بدخشان در منطقه آمودریای بالا (جیحون علیا) تا روزگاران جدید حکومت می کردند.۳۲

د. اسماعیلیان افغانستان در دوره مغولیان و تیموریان (قرن هفتم تا نهم هجری)

حمله چنگیز به افغانستان در سال ششصد قمری آغاز شد که علیرغم مقاومت سرسخت مردم افغانستان، مغولها بر بیشتر این سرزمین مسلط شدند. پیامد حمله مغول به این کشور، آسیبهای بزرگی بود که بر فرهنگ، اقتصاد و اجتماع آن وارد شد و شهرهای گوناگون تخریب گردید. حدود صد سال پیش از این مقطع، یعنی در سال ۴۸۷ق، اسماعیلیه در مجموع جهان اسلام به دو شاخه نزاری و مستعلوی تجزیه شده بود و در قهستان ایران سلسله نزاری حاکم بود. قلعه الموت (پایگاه اسماعیلیان نزاری در ایران) در سال ۶۳۳ق به دست مغولها تخریب گردید و حکومت قهستان توسط مغولان به حاکمان سنی آلکرت (حاکمان هراتی) واگذار شد.

حکیم سعدالدین بن شمس الدین، معروف به نزاری قهستانی، نخستین مؤلف نزاری پس از الموت، در آغاز جوانی در دستگاه اداری مؤسس آلکرت، یعنی شمسالدین محمد اول (۶۷۶ ـ ۶۴۳ق) و جانشینان او خدمت می کرد. روش نزاری قهستانی که بیانی شاعرانه و صوفیانه داشت تا اندیشه های اسماعیلی خود را پنهان کند، الگوی بسیاری از نویسندگان بعدی نزاری در افغانستان، ایران و آسیای مرکزی شد.۳۳ کوههای پامیر و هندوکش و مناطق بدخشان که در حصار این کوهها بود، از بلیه مغول مصون ماند۳۴ و پناهگاهی برای اسماعیلیان نزاری شد که از بیم قتلعام مغول از قهستان فرار کرده بودند.

در این دوره، اسماعیلیان بدخشان و نواحی پیرامون آن که پیش از سقوط الموت به امامان نزاری ایمان آورده بودند، از تأثیرات حمله مغول به دور ماندند و در دوره بعد از الموت، سنت ادبی تا حدی ویژه از آن خود به وجود آوردند. اینان با اهمیت دادن ویژه به آثار ناصرخسرو، مقدار زیادی از آثار موجود نزاری را از دوره الموت و بعد از آن که به زبان فارسی نوشته شده بود، حفظ کردند.۳۵

قاسم شاه، فرزند شمسالدین محمد، نیز شمسالدین سبزواری را با اعطای منصب پیر به سوی شرق ایران فرستاد. وقتی شمسالدین سبزواری وارد بدخشان شد، مردم بسیاری به دیدار او شتافتند و او آنان را به پذیرش مذهب اسماعیلی و ادای سوگند بیعت با امام قاسم شاه ملزوم ساخت. وی پس از آن در تبت صغیر، غزنی، چیناب، وانلنگری، دره های هندوکش و پامیر، کشمیر و هندوستان به انجام مأموریت پرداخت.۳۶

بدخشان و نواحی آن در نیمه نخست قرن نهم هجری جزء امپراطوری تیموری درآمد. پس از آن، بدخشان را ازبکها گرفتند، ولی میران اسماعیلی شغنان، همانند سلسله تیموریان محلی، پیوسته در برابر ازبکها مقاومت میکردند. در سال ۹۱۳ق شاه رضیالدینبن طاهر، یکی از امامان محمد شاهی، از پایگاه دعوت خود در شرق ایران به بدخشان آمد و به کمک پیروان محلی خود زمام حکومت بخشی از بدخشان را به دست گرفت. در جنگ سال ۹۱۵ هجری، شاه رضیالدین کشته شد و در نتیجه، نزاریان بدخشان که آن زمان از شاخه محمد شاهی بودند، به شدت به وسیله امیران تیموری محل مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.۳۷

پس از این، رابطه اسماعیلیه با تصوف پررنگ شد و اسماعیلیان خود را در پشت خرقه صوفیان پنهان کردند.۳۸ سلطه مغولان و تیموریان بر افغانستان به صورت کلی سبب شد که مدارس، کتابخانه ها، نخبگان و مجموعه فرهنگ به شدت صدمه ببیند و گونه ای روحیه تقدیرگرایی به وجود آید. تحت چنین شرایطی، علاوه بر اسماعیلیان، مردمان دیگری نیز به زیّ صوفیان درآمدند که تا امروز هم این جریان به اشکال گوناگون در این سرزمین به حیات خود ادامه داده است.۳۹

ه. اسماعیلیان افغانستان در دوره انجدان (قرن نهم و دهم هجری)

در نیمه نخست قرن نهم هجری، امامان نزاری قاسم شاهی در زیّ پیران صوفی در انجدان سر برآوردند. انجدان که در مرکز ایران، در حوالی محلات و قم واقع است، مدتی بیش از دو قرن مقر امامان نزاری قاسم شاهی باقی ماند.۴۰ مستنصر بالله دوم (۸۸۵ ـ ۸۶۸ش) نیز عده ای از داعیان معتمد خویش را به نقاط مختلف ایران، افغانستان و آسیای مرکزی فرستاد.۴۱

وقتی شاه اسماعیل صفوی (۹۳۰ ـ ۹۰۷ق) دستور قتل شاه طاهر، معروف ترین امام سلسله نزاری قاسم شاهی در دوره انجدان را در سال ۹۲۶ق صادر کرد، شاه طاهر به هندوستان گریخت و فعالیتها و خدمات خود را در احمدنگر هندوستان آغاز کرد. در دوره ای که او در احمدنگر به سر می برد، چند نفر از داعیان بدخشان، از جمله میرزا صوفی و میرزاجان محمد کابلی و سید حیدرشاه، سیدشاه محمد و برخی دیگر از بدخشانیها، به دیدار او آمدند و امام آنان را راهنمایی نمود.۴۲

دوره انجدان شاهد تجدید حیات فعالیتهای ادبی نزاریان بود. قدیمی ترین نتیجه این تجدید حیات ادبی به زبان فارسی به وسیله ابواسحاق قهستانی (نیمه دوم قرن نهم هجری) و خیرخواه هراتی (متوفای بعداز ۹۶۰ق) پدید آمد. محمدرضا بن سلطان حسین غوریانی هراتی، معروف به خیرخواه هراتی، نویسنده و شاعری پرکار بود. امام مستنصر بالله دوم او را به عنوان داعی به جانشینی پدرش که از داعیان یا پیران محلی در زادگاه خویش در مغرب افغانستان بود، نصب کرده بود.۴۳

سخنان مستنصر بالله دوم در کتاب پندیات جوانمردی و دیگر آثار خیرخواه هراتی منعکس شده است. نسخه های پندیات جوانمردی هنوز در مجموعه های خطی نزاری در بدخشان و دیگر مناطق اسماعیلینشین افغانستان نگهداری می شود. عبدالسلام شاه نیز به تبعیت از پدرش، مستنصر بالله دوم، نزاریان محمد شاهی افغانستان را دعوت کرد که بیعت خود را تغییر دهند و به متابعت از امامان بر حق، یعنی امامان قاسم شاهی بپردازند.۴۴

در قرن نهم، باید از یکی از نویسندگان سرشناس اسماعیلیان در بدخشان، یعنی سهراب ولی بدخشانی نام برد که در حوالی ۸۵۶ به تألیف اشتغال داشته است. از نوشته های مهم او سی و شش صحیفه است که در زبان بدخشانیهای امروز بدین نام مشهور است و در اصل صحیفه الناظرین نام داشته است. کتاب دیگر او رساله ای بدون عنوان است. علاوه بر این، رسالات و کتب دیگری نیز برای او نام برده اند. بدخشانیها در قرن نهم و دهم نویسندگان دیگری نیز داشته اند.

و. اسماعیلیان افغانستان در قرون اخیر

۱. ابهامات و کمبود اطلاعات

متأسفانه، درباره تاریخ جدید اسماعیلیان افغانستان اطلاعات چندانی در دست نیست. نه محققان خارجی در این زمینه کار مناسبی ارائه داده اند و نه مورخان افغانستان به تاریخ و تحولات اسماعیلیه افغانستان بذل توجه نموده اند. خود اسماعیلیان افغانستان نیز از قرن یازدهم به بعد و پس از خیرخواه هراتی و سهراب ولی بدخشانی، نویسنده و شخص مطلع قابل توجهی نداشته اند. اسماعیلیان افغانستان در دوره های اخیر تا حدی از لحاظ علمی و فرهنگی در انحطاط افتادند و در عقایدشان خرافی تر شدند و سرشان را در لاک تقیه فرو بردند و این تقیه افراطی ایشان کار را برای محقق دو چندان مشکل مینماید.

۲. آقاخان ها و اسماعیلیان افغانستان

آقاخان محلاتی که رهبر نزاریان و از نوادگان رهبران انجدان بود، در زمان فتحعلیشاه قاجار با حکومت درگیر شد و در سال ۱۲۵۸ق به افغانستان فرار نمود. آقاخان در قندهار مستقر شده بود و نمایندگان پیروانش از بدخشان و اماکن دیگر دور او جمع شدند.۴۵ جوامع اسماعیلی این مناطق اکنون می کوشیدند تا تماسهای مستقیم تری با امام خویش برقرار کنند.

انگلیسیها وضعیت اسماعیلیان کابل و اطراف آن را نیز بررسی کرده بودند. راولینس، تحصیلدار انگلیسی قندهار، گفته بود که یکصد خانوار در کابل اعتقاد به خدا بودن آقاخان دارند.۴۶ سرانجام، قیام محمد اکبرخان در قندهار سبب شد که آقاخان به تبع انگلیسیان شهر را ترک گوید و به سند پناه ببرد.۴۷

۳. عبدالرحمن خان و سرکوب اسماعیلیان

عبدالرحمن خان که در استبداد گوی سبقت را از همه حکام افغانستان برده بود، به طور گسترده به قلع و قمع شیعیان پرداخت. طبیعتاً مظالم عبدالرحمن بر اسماعیلیان افغانستان نیز بیسابقه بوده است.

در سال ۱۳۰۵هـ. اسماعیلیان به دلیل استنکاف از پرداخت مالیات، توسط عبدالرحمن تحت تعقیب قرار می گیرند. هزاره های اسماعیلیِ مناطق ترکمان، پارسا و شیخ علی (مناطقی در ولایت پروان) سرکشی می کنند و با حاکم محلی خود درگیر می شوند و او را زندانی می کنند. در سال ۱۳۰۶هـ.. مناطق چندی که اسماعیلینشین بودند، توسط دولت سرکوب و احیاناً از جایی به جایی کوچ داده می شوند. این مناطق عمدتاً در ولایت بدخشان بوده است (مثل رستاق، شغنان، دوشان، حضرت امام و…).۴۸

اسماعیلیان، یا به تعبیر ملا فیض محمد کاتب هزاره، «هزارههای آقاخان محلاتی مشرب»، از مناطق شیخ علی و تاله و برفک در سال ۱۳۰۷هـ. به تمرد از حکومت پرداختند و در پی آن، حکومت به سرکوب آنان میپردازد و در این سرکوب، غیر اسماعیلیان منطقه نیز به کمک نیروهای دولتیِ اعزام شده از کابل برمیخیزند. پس از مدتی در همین سال درگیری شدید دیگری بین نیروهای دولتی و اسماعیلیان از طوایف «کرم علی»، «علی جم» و «نیک پی» (از هزارههای شیخ علی) اتفاق میافتد. در ادامه جنگ و گریز، سرانجام هزاره های اسماعیلی به سنگلاخها و مغارات و سوراخهای کوهها پناه می برند و عبدالرحمن خان دستور می دهد که جنگجویان دولتی همه اموال ایشان را تملک کنند و اسیران را به کابل بفرستند.۴۹

دو درگیری شدید دیگر نیز در همان سال بین اسماعیلیان شیخ علی و نیروهای دولتی اعزامی از کابل پیش می آید و در نتیجه، حکومت عده ای از هزاره های اسماعیلی را از شیخ علی به فیض آباد بدخشان، چند خانوار را به دره نعلبک دوآب و ۵۳ خانوار از اهل ترمیشی را به بلخ و مزار شریف تبعید می کند و عدهای هم به کوهها پناه میبرند. برخی از اسماعیلیان شیخ علی نیز به گرشک و لهوگرد در هرات تبعید میشوند و تعدادی هم درکارگاههای پردهبافی و کرسی نیین و کارخانه چرمگیری و حکاکی به کار گمارده می شوند.۵۰

در سال ۱۳۰۸هـ. نیز بین نیروهای دولتی با اسماعیلیان هزاره شیخ علی درگیری پیش میآید که در اثر آن، اسماعیلیان به شدت سرکوب می شوند و افسران دستور میدهند که نظامیان، اموال، حیوانات، زنان و دختران ایشان را تملک کنند. اما این خودسری افسران ظاهراً مورد پسند عبدالرحمن واقع نمیشود و دستور به بازگرداندن اموال و زنان و دختران اسماعیلیان میدهد. اسماعیلیان که دیگر رمقی برای مقابله با دولت نداشتند، با هر وسیلهای میخواستند حکومت را از خود راضی کنند؛ به همین جهت، اموالی را که افسران و نظامیان از آنها به تاراج برده بودند، حتی پس از دستور عبدالرحمن به بازگشت آن، به حکومت و شاه بخشیدند۵۱ تا شاید باعث دلنرمی حضرت والا نسبت به خودشان شوند.

۴. جغرافیای انسانی امروز اسماعیلیان افغانستان

وضعیت خفقان و استبداد و سرکوبهای شدید اسماعیلیان به دست حاکمان کشور در سده های اخیر سبب شد که اسماعیلیان سر در لاک خود فرو ببرند و با پنهانکاری و لزوم حفظ اسرار، برای شهروندان افغانستان ناشناخته باقی بمانند. اما آنگونه که قرائن نشان می دهد، اسماعیلیان هرچند در مقیاس محدود، در اکثر شهرهای افغانستان حضور دارند. ایشان در برخی موارد خود را اثناعشری معرفی می کنند و در موارد دیگری، در پوستین سنیان یا صوفیان سنی درآمده اند و تشخیصشان برای دیگران تا اندازه ای مشکل است؛ هرچند در برخی ولایات مذهب خود را آزادانه آشکار می کنند. آنچه مسلم است، شیعیان اسماعیلی در ولایات ذیل حضور دارند:

۱. بدخشان: از زمان ناصرخسرو به بعد، تمرکز بیشتر اسماعیلیان در بدخشان و نواحی آن بوده است. اسماعیلیان نزاری بدخشان که از آغاز قرن سیزدهم هجری از فرقه محمدشاهی به پیروی از امامان قاسمشاهی گرویدند، بیشترین اسماعیلیان افغانستان هستند. بر اثر تعیین مرز بین روسیه و انگلیس، تماس اسماعیلیان با رهبرانشان کم شد. آخرین تماس آقاخان سوم با پیروانش در این مناطق، در سال ۱۹۲۳ بود که در این سال وی پیر سبزعلی (متوفای ۱۹۳۸م) را که از مردم خوجه بود، به عنوان سفیر خویش در بدخشان منصوب کرد.۵۲

نظام شورایی متحدالشکل و هیأتهای وابسته آن که بر اساس «قانون اساسی مسلمانان شیعه امامی اسماعیلی» در سال ۱۹۸۶م و به دست پرنس کریم آقاخان چهارم ایجاد شد، جماعتهای اسماعیلی بدخشان افغانستان و تاجیکستان و دیگر اسماعیلیان افغانستان را در بر نگرفته است، چنان که اسماعیلیان ایران نیز از شمول آن خارج اند.۵۳ این جوامع از طریق نظامهای دیگری که مبتنی بر کمیته های خاص است اداره می شوند. در سالهای اخیر، توجه خاصی به امور مذهبی و اجتماعی ـ اقتصادی اسماعیلیان بدخشان می شود.

سنت ادبی خاص جماعت نزاری بدخشان و نواحی مجاور آن، لایه های متعددی از ادبیات اسماعیلی را عرضه می دارد. ایشان کتاب مجهول المؤلف ام الکتاب، آثار اصلی و جعلی ناصرخسرو، آثار فارسی دوره الموت و بعد از الموت، از جمله رسالاتی را که تلفیق آرای اسماعیلی را با اندیشه های صوفیانه نشان می دهد، و آثار ناشناخته ای را که انتساب آنها به نزاریان قطعی نیست، برای ما حفظ کرده اند و نقش بسیار مهمی در حفظ ادبیات نزاری که به زبان فارسی نوشته شده است، داشته اند.۵۴

آنها در سید بودن ناصرخسرو تردیدی به خود راه نمی دهند و اسناد و مدارکی نیز در این زمینه ارائه می کنند.۵۵ قبر ناصرخسرو امروزه به عنوان یک زیارتگاه در یمگان مطرح است، ولی بیشتر زائران و خادمان آن اهل سنت اند که معتقدند سید و از اولاد شاه سید ناصرند.۵۶

یکی از خصوصیات اصلی بدخشانیان این است که عنوان اصلی کتاب را نمی آورند و تعداد ابواب یا فصول آن را عنوان قرار می دهند. آنان کتاب روضه التسلیم، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی را که به ۲۸ تصور تقسیم شده است، تصورات نام نهاده اند. کتاب صحیفه الناظرین سید سهراب ولی بدخشانی که به ۳۶ صحیفه تقسیم شده است، سی و شش صحیفه نام گرفته است؛ چنانکه یکی از کتب اصلی ناصرخسرو نیز به شش فصل شاه سید ناصر معروف است.

در مقدمه تاریخ بدخشان به نقل از استاد خلیلالله خلیلی راجع به مقبره ناصرخسرو مطالبی درج شده است که به آگاهی افزون تر از نفوذ مذهب اسماعیلیه و جایگاه آن در بدخشان کمک می کند.۵۷

۲. کابل: در ولایت کابل و نواحی آن نیز تعدادی اسماعیلی حضور دارند که ایشان نیز تا قرن یازدهم و دوازدهم هجری پیرو سلسله نزاری محمدشاهی بوده اند، ولی پس از آن به سلسله قاسمشاهی گرویده اند و از امامان آقاخانی پیروی می کنند.۵۸ اسماعیلیان کابل و نواحی آن به «علیاللهی» معروف اند.۵۹

۳. بامیان: در ولایت بامیان، اسماعیلیان در این مناطق زندگی می کنند: ۱. شیبر؛ ۲. شنبل؛ ۳. عراق و ۴. درّه شکاری.۶۰ حاج کاظم زیدانی می گوید:

در مناطقی چون درّه شکاری و بامیان، آثار قلعه های مخروبه زیادی به جای مانده است که به نظر می رسد از آن اسماعیلیان بوده اند. زیرا باقلاع «الموت» و سایر قلعه های اسماعیلی شباهت دارند.۶۱

۴. میدان: در ولایت وردک و میدان نیز اسماعیلیان در این مناطق حضور دارند: ۱. سیاه سنگ؛ ۲. کالو۶۲ و ۳. بهسود. اسماعیلیان بهسودی همانند اثناعشریها، مراسم محرم و عزاداری برپا می دارند و در آداب خود تفاوت چندانی با اثناعشریها ندارند، هرچند از سوی اثناعشریها تحقیر و به عنوان غلات شناخته می شوند.۶۳ بر اساس گفته برخی شاهدان عینی، اینان به ظواهر شرع و نماز و روزه نیز تقید و التزام ندارند. در برخی منابع نیز ایشان «علیاللهی» نامیده شده اند. تیمور خانوف از برنس چنین نقل می کند:

«به شهادت برنس در سال ۳۰ قرن ۱۹ یک نفر از رهبران علیاللهی که در ایران و ترکیه پیرو داشت، کوشش کرد در منطقه بهسود تبلیغاتی را به نفع خود راه اندازد، اما آن فعالیتها به یک جنگ واقعی مذهبی مبدل گشته و با نابودی کامل فرقه علیاللهی پایان یافت.» (کتاب مسافرت به بخارا، قسمت ۱ـ۲، چاپ مسکو، ۱۸۹۴م، صص ۲۶۳ـ۲۶۴). روحانیون شیعه مذهب و همچنین رهبران طوایف هزاره دائماً می کوشند تا هیچ فرقه مذهبی دیگری در مناطق اشغالی آنها نفوذ ننماید.۶۴

۵. پروان: بعد از ولایت بدخشان، یکی از مراکز پرتراکم اسماعیلیه، ولایت پروان است و بیشتر اسماعیلیان امروزی ولایت کابل نیز از پروان بدانجا نقل مکان کرده اند. بیشترین مناطق اسماعیلینشین در پروان، درّه شیخ علی و سرخ پارساست که شامل این طوایف هزاره می شود: ۱. علی جم؛ ۲. کرمعلی؛ ۳. نیک پی؛ ۴. برمک و…۶۵ از ولایت پروان، دانشجویانی اسماعیلی در جمهوری اسلامی ایران مشغول تحصیل اند که متعلق به طایفه کرمعلی هستند. چنانکه قبلاً هم گفته شد، در اثر تنشهای طوایف شیخ علی و سرخ پارسا با حکومت عبدالرحمن خان جابر، بسیاری از خانواده های این طوایف در مناطق غربی و شمال شرقی افغانستان تبعید و پراکنده شدند. علاوه بر دانشجویان، خانواده های دیگری از طوایف شیخ علی و سرخ پارسا نیز امروز در ایران حضور دارند.

۶. بغلان: در ولایت بغلان، اسماعیلیان در این فرمانداریها سکونت دارند: ۱. دوشی؛ ۲. تاله؛ ۳. برفک؛ ۴. درّه کیان؛ ۵. کیله گی؛ ۶. لرخاب…۶۶ درّه کیان از مناطق مهم اسماعیلینشین است که برخی تصور می کنند اسماعیلیها عمدتاً در این منطقه حضور دارند. به همین جهت، گاهی در محاورات به اسماعیلیهای افغانستان «کیانی ها» گفته می شود. دلیل آن هم این است که در دوره های اخیر، رهبری اسماعیلیان افغانستان به دست سادات خانواده نادری بوده است و امروزه نیز سید منصور نادری پس از پدرش رهبری اسماعیلیان افغانستان را به عهده دارد. سید منصور نادری به «بچه (پسر) سید کیان» نیز معروف است؛ زیرا پدرش بیشتر به نام «سید کیان» شناخته می شده است. سید منصور نادری سواد چندانی ندارد و طبق گفته های بصیر احمد دولتآبادی که یکی از مورخین معاصر افغانستان است و با اسماعیلیان تا اندازه ای مراوده دارد، باسوادترین فرد اسماعیلیان افغانستان، سید جعفر نادری، فرزند سید منصور نادری است که تحصیلات دینی و غیردینی دارد و در غرب هم تحصیلاتی داشته است.

سید منصور نادری امروز به عنوان نماینده پرنس کریم آقاخان چهارم در افغانستان فعالیت دارد و برخی طلاب اسماعیلی نیز با حمایت او به ایران فرستاده شده اند و از سوی او تأمین مالی می گردند.

یکی از دلایل دیگر شهرت اسماعیلیان دره کیان این بوده است که ایشان به رهبری خانواده نادری، حزب و دستگاه سیاسی نظامی داشته اند. البته ایشان در دوران جهاد علیه شوروی با دیگر شیعیان همگام نشدند و روابط نزدیک خود را با دولت کابل که مورد پذیرش مجاهدین نبود، حفظ کردند. پس از پیروزی مجاهدین و خروج شوروی از افغانستان، اسماعیلیان دره کیان و سید منصور نادری به ائتلاف شمال پیوستند و یک فرقه (لشکر) را نیز با مشارکت جنبش شمال (به رهبری ژنرال دوستم) و حزب وحدت اسلامی تشکیل دادند که فرماندهی فرقه نیز به دست حسامالدین، یکی از معاونین سید منصور نادری بوده است.

۷. کنر، لغمان، کاپیسا و ننگرهار: در این استانها بیشتر نورستانیها حضور دارند که اصالت یونانی دارند و جدیدالاسلام گفته می شوند، زیرا بعدها به دین اسلام مشرف شده اند.۶۷ مناطق ایشان پس از تشرف به دین اسلام نورستان نام گرفت و پیش از آن به کافرستان معروف بوده است.۶۸ نورستانیها از چهار قوم نسبتاً بزرگ کاموز، هلار، سلار، کاموج و پانزده فرقه کوچک تر دیگر در پانزده فرمانداری و بخشداری در این استانها و از جمله استان بدخشان زندگی می کنند. ایشان با زبان سانسکریت تکلم می کنند.۶۹

نورستانیها بیشتر به علی اللهی معروف اند، ولی قرائن بسیاری در دست است که ایشان با دیگر اسماعیلیان افغانستان تفاوت چندانی ندارند. ایوانف می گوید:

در بعضی نقاط افغانستان جماعت نزاریها هنوز به نام علی اللهی خوانده می شوند، گرچه آنان در واقع با علی اللهی های ایران و کردستان فرق دارند و به احتمال زیاد از اعقاب قرامطه هستند.۷۰

در منابع متعددی که درباره اسماعیلیان نوشته شده است، و نیز در کتب تاریخی افغانستان، گاهی اسماعیلیان این کشور به عنوان علی اللهی معرفی می شوند و گاهی تصریح می شود که ایشان اسماعیلی اند و علی اللهی لقب گرفته اند.۷۱ قبلاً هم اشاره شد که اسماعیلیه کابل و بهسود نیز به علی اللهی معروف اند.

در بخش عقاید اسماعیلیه افغانستان اشاره خواهیم کرد که عقایدی که به علی اللهی های افغانستان نسبت داده می شود، همان عقاید سایر اسماعیلیان این کشور است. سید جمالالدین نیز در تتمه البیان فی تاریخ الافغان۷۲ به برخی عقاید ایشان اشاره می کند که با عقاید سایر اسماعیلیه افغانستان تشابه زیادی دارد. روابط نورستانیها با اسماعیلیه بدخشان نیز برقرار است و عده ای از ایشان اساساً در بدخشان توطن گزیده اند. یادآوری این نکته هم ضروری است که بخشی از نورستانیها، شیعه اثناعشری اند.۷۳

۸. سمنگان: در ولایت سمنگان، اسماعیلیها در فرمانداریها و بخشداریهای دره صوف و روی دو آب زندگی می کنند.۷۴

۹. زابل: در ولایت زابل، طوایف پاینده محمد (دادخان، صحبت خان و محمد خان) که از طوایف دایچوپان می باشند، اسماعیلی هستند.۷۵

غیر از ولایتهای نامبرده، در ولایتهای قندهار، فاریاب، جوزجان، بلخ و… نیز احتمالاً گروههایی از اسماعیلیان حضور دارند که اطلاع تفصیلی از آنها در دست نیست. مذهب اسماعیلی به ویژه در ولایت قندهار ریشه دیرینه دارد. آقا محمدخان با حمایت اسماعیلیان، سپاهی تشکیل داد و آهنگ فتح هرات را داشت. در زمان عبدالرحمنخان جابر نیز تعدادی از خانواده های اسماعیلی شیخ علی و سرخ پارسا از ولایت پروان به قندهار، گرشک و… تبعید شدند.

لازم است یادآوری شود که از نظر تمایزات نژادی، اسماعیلیان بدخشان تاجیک، نورستانیها یونانیتبار و سایر اسماعیلیان افغانستان عمدتاً از نژاد هزاره و بخشی هم از سادات هستند. اسماعیلیان قندهار نیز احتمالاً از سه نژاد هزاره، بلوچ و پشتون اند.

۵. وضعیت فرهنگی و جهانبینی امروز اسماعیلیان افغانستان

از باورهای اسماعیلیان امروز افغانستان اطلاعات دقیق و زیادی در دست نیست. دستیابی به عقاید ایشان نیازمند تحقیق میدانی گسترده است؛ بهویژه اینکه آنان در زمینه حفظ اسرار مذهبی خود بسیار سختگیرند.

من خود به مدت پنج سال با یکی از اسماعیلی مذهبان روابط نزدیکی داشته و دارم، اما در این پنج سال از مذهب او مطلع نشده ام. پس از آگاهی از اسماعیلی بودنش نیز هرچه کوشیدم اطلاعاتی در زمینه اسماعیلیان افغانستان ارائه دهد، سودی نداشته و حتی یک جمله در این خصوص به زبان نیاورده و فقط وعده معرفی محققان دیگری را داده است که آن نیز تاکنون عملی نشده است.

همین پنهانکاری سبب رواج شایعات گوناگون در میان غیراسماعیلیان کشور شده است. یکی از شایعات بهویژه در میان اهل سنت این بوده است که سید منصور نادری، رهبر اسماعیلیان افغانستان، بر سر دروازه خانه خود نوشته بوده است: «اینجا عرش است؛ جای پر زدن جبرئیل نیست»! یک سنی که این نوشته را می بیند، در زیر آن می نویسد: «فرعون گشته ای، اینجا رود نیل نیست»!

اطلاعات غیراسماعیلیان افغانستان درباره عقاید اسماعیلیان بسیار محدود است و حتی اثناعشریها دیدگاهی بسیار منفی درباره آنها دارند، اما این روشن است که خرافات دامن اسماعیلیان افغانستان را گرفته است و آنان بر اثر فقدان افراد آگاه، در دوره های اخیر افت فرهنگی شدیدی داشته اند.

حاج کاظم یزدانی، از مورخان معاصر افغانستان، که تا اندازه ای در باب اسماعیلیه و عقایدشان تحقیق کرده است، می گوید:

شاید قریب سه درصد از جمعیت افغانستان، شیعه اسماعیلی باشند… شیعیان اسماعیلی افغانستان از محروم ترین و مظلوم ترین طبقات این کشور بوده اند و در طول تاریخ، مصائب و آلام بی شمار دیده اند. علاوه بر آنکه از طرف رژیمهای وقت افغانستان تحت فشار قرار می گرفتند، اکثریت ملت افغانستان نیز آنان را یک فرقه غالی و حتی مشرک پنداشته، انواع توهین و تحقیر و آزار را در حقشان روا می داشتند. حتی شیعیان دوازده امامی که خود مورد توهین و تحقیر از طرف اکثریت قرار می گرفتند، اسماعیلیها را از خود طرد می کردند؛ در صورتیکه اسماعیلیها اتهام غلو را رد نموده، خود را مسلمان می دانند و فقط یک گروه از اسماعیلیه را که به نام نصیریه۷۶ یاد می شوند، غالی می دانند.

مذهب اسماعیلیه در افغانستان امروز سخت دچار انحطاط فکری شده است. خرافات بسیار در آن راه یافته و جهانبینی فعلی شان گویا بدین قرار است که: «خداوند جهان را آفرید، اختیار و اراده آن را به دست حضرت علی (علیه‌السلام) سپرد و آن حضرت، قاسم ارزاق است و اوست که در بالین هر محتضر، چه مؤمن و چه کافر، حاضر می شود. قبض روح شیعیان و حساب روز قیامت به دست اوست. آنچه برای یک انسان سعادت می آورد، میزان عشق و علاقه او به حضرت علی و ائمه اسماعیلیه می باشد. بهترین عمل، کاری است که امام زمان از آن خوشش آید. بنابراین، اگر یک شیء گرانبها در نزد یکی از اسماعیلیه باشد، او موظف است که آن را اول به امام زمان یا نایبش عرضه کند؛ اگر قبول کرد، از آن امام است، وگرنه صاحب اصلی اش دوباره می تواند آن را تصرف کند. مردم وظیفه دارند که از راههای گوناگون اسباب لذت و کامرانی امام را فراهم کنند. لذت بردن امام عیب نیست؛ زیرا جهان به طفیل او خلق شده است و تمام ثروتهای جهان در واقع از آن اوست و او صاحب اختیار اصلی زمین می باشد. اگر مالی در دست دیگران باشد، امانتی است از امام. اسماعیلیان سالانه مبالغی به عنوان عشریه به امام و یا نماینده او می دهند. تعدادی از هزاره ها که از ظلم عبدالرحمن در بخارا فراری شده بودند… در همان حال موظف بودند که سالانه مبلغی برای امام در بمبئی ارسال دارند… همه ساله از طرف رهبرانشان رمز شناخت برایشان می رسد که کسی جز اسماعیلیان از این رمز آگاه نمی شود.» ۷۷

هالیستر نیز ضمن آنکه می گوید اسماعیلیان نزاری در مناطق پشتو زبان شمال کابل «علیاللهی» نامیده می شوند، از ایوانف نیز نقل می کند که در بعضی نقاط افغانستان، جماعت نزاریها هنوز به نام «علیاللهی» خوانده می شوند که در حقیقت از اعقاب قرامطه هستند. سپس از زبان ایوانف اضافه می کند که اکبر مشایخ تکفیر شده را به قندهار فرستاد تا در ازای ایشان چند اسب بفرستند و با علویها نیز همینگونه رفتار شد.۷۸ به گفته ایوانف، علیاللهی ها یا همان اسماعیلیان افغانستان عقیده دارند که ارواح سماوی بارها به صورت محسوس و ملموس ظاهر شده اند و حق در وجود علی (علیه‌السلام) که ایشان او را به عنوان «علیالله» می پرستند، متجلی گردیده است. اینان برای این تجلی، لفظ «جسم» و گاهی «لباس» را به کار می برند. این فرقه به تقمص و تناسخ ارواح اعتقاد دارند و لذا گوشت نمی خورند. به عقیده آنها وقتی علی (علیه‌السلام) از جهان رفت، به آفتاب بازگشت که همان علی بود و بدین مناسبت آفتاب را هم «علیالله» می خوانند. آنان اصالت قرآن موجود را مخدوش می دانند و برخی نیز آن را مجهول دانسته اند. این اصل که روح خداوند در امامی دمیده می شود و از کالبد او به کالبد امام دیگر منتقل می گردد، مورد قبول آنهاست. ایشان معتقدند محمد (ص)، رسولِ «علیالله» بوده است و چون خدا دانست که محمد (ص) برای امور رسالت تنهاست، خود به جهت یاری پیامبرش به کسوت بشری درآمد. در آداب و رسومشان نیز وجوه اشتراک فراوانی با خوجه های هندی دارند: مسجد ندارند، آداب طهارات را لازم نمی دانند، گوشت خوک نمی خورند، شراب نمی نوشند، چند زنی را جایز نمی دانند، طلاق را جایز نمی دانند و به نظام عالمی غریب و خاص اعتقاد دارند.۷۹

به نظر می رسد برخی از آداب و رسوم ذکر شده به خوجه های افغانستان اختصاص داشته باشد. این آداب در مورد همه اسماعیلیان این کشور عمومیت ندارد؛ هرچند خوجه ها و اسماعیلیان در بسیاری از آداب و رسوم با هم اشتراک دارند. علامه حسنالامین که ظاهراً خود نیز سفری به افغانستان داشته است، می گوید:

فرقه خوجه در افغانستان به نام «موالی» حضور دارند. این فرقه هرچند به آقاخان تعلق ندارند، ولی عقاید دینی شان با آغاخانیه شباهت دارد.۸۰

فرهاد دفتری از میان آداب و رسوم اسماعیلیان افغانستان، به احترام خاص به مردگان و آیینهای بومی ویژه ای چون رسم «چراغ روشن» برای مردگان اشاره می کند.۸۱ البته باید گفت احترام ویژه به مردگان شامل دیگر مردم افغانستان نیز می شود. بسیاری از دوازده امامیها از خاک یا ریگهای قبر بزرگ خانواده به عنوان تبرک استفاده می کنند و چه بسا معتقدند که روح او همواره در خانه حضور دارد… .

سید جمالالدین نیز درباره اسماعیلیان شیخ علی و طایفه جمشیدی می گوید:

این دو طایفه بهره ای از مذهب شیعه نبرده اند؛ مگر دشمنی با خلفا، دوست داشتن علی (علیه‌السلام) و برپایی عزاداری در عاشورا… هیچکس از ایشان از اظهار مذهب خود تقیه نمی کند… حتی اگر از مذهب آنان پرسیده شود، با غلو و بدون مبالات می گویند «ما بنده علی هستیم». ایشان در مذهب خود بسیار دلبستگی دارند… فرد سنی ای که یک کنیز اسماعیلی داشته است، بر او سخت می گیرد و مورد آزارش قرار می دهد تا سنی شود، اما کنیزش به شدت خشمگین می شود و می گوید: «اگر سگ باشم آسان تر است بر من تا اینکه سنی باشم»! از آدابشان این است که اموات خود را در هنگام دفن با کلمات ذیل تلقین می دهند: «هرگاه نکیر و منکر نزد تو آمد، نترس. مولایت علی (علیه‌السلام) نزد تو خواهد آمد و آن دو را از پیش تو دور خواهد ساخت»! خانواده و اهل مرده مقداری از موی خود را کنده و بعد از دفن مرده بر سر قبر او می اندازند… حکومت از ایشان «بز» به عنوان مالیات می گیرد و در صورتی که در ادای آن تأخیر کنند و با تراکم مالیات، از پرداخت آن عاجز شوند، حکومت دخترانشان را بهجای بز مالیات می گیرد! ایشان شرفاء (سادات) را بینهایت تعظیم می کنند و شرفاء از دیگران، با ویژگی تکبر و سلام ندادن هنگام ورود در مجالس و به کار بردن فحش در گفتگویشان با دیگران مشخص می شوند.۸۲

آنچه درباره عقاید و آداب و رسوم جماعت اسماعیلی افغانستان گفته آمد، تا حد زیادی با اظهارات برخی طلاب بدخشانی در مورد عقاید و آداب و رسوم اسماعیلیان بدخشان تطابق دارد. بر اساس اطلاعات بهدست آمده از ایشان، می توان موارد ذیل را درباره جهانبینی و آداب اسماعیلیان بدخشان و نواحی آن مشخص کرد:

۱. ایشان ملتزم به روزه ماه مبارک رمضان نیستند؛ البته برخی از ایشان در روزهای اول، پانزدهم و آخر ماه روزه می گیرند.

۲. آنها نماز نمی خوانند، و البته گاهی یک نماز جماعت به شکل مدور برپای می کنند که آن هم طبق برنامه و نظم و ترتیب خاصی نیست و بیشتر تصادفی است. توجیه ایشان در عدم التزام به نماز و روزه این است که ما معصوم از خطا نیستیم و همواره مرتکب گناه و لغزش می شویم و نماز و روزه بدون مصونیت از معصیت و خطا سودی ندارد!

۳. آنان برای امامانشان جایگاه محوری در هستی قائل اند و در ارتباط با امام به غلو، حلولیت و تناسخ می رسند. ایشان معتقدند امروز پرنس کریم آقاخان تجسم حضرت علی است و روح آن حضرت در کالبد ایشان مجسم شده است و حضرت علی تجسم یافته در کالبد آقاخان، همان خداست؛ بنابراین، خدا، حضرت علی و آقاخان هر سه یکی هستند. تنها وظیفه ما کسب رضایت آقاخان و اطاعت از او و احترام اوست و همین مایه نجات خواهد بود.

۴. برای همه مایملک و درآمدهایشان خمس می پردازند و حتی اگر پنج پیمانه آب از نهر بردارند، باید یک پیمانه را به عنوان خمس و به یاد آقاخان در کنار درخت یا روی سبزه ای بریزند. همچنین از پنج دختر یکی را باید به عنوان خمس به رهبران محلی خود بدهند و آنان این دختران را برای آقاخان نگهداری می کنند تا او چه دستور دهد؛ خود تملک کند، یا به عقد کس دیگری در آورد.

در مجموع، اسماعیلیان امروز افغانستان از فقر فرهنگی شدیدی رنج می برند و افراد آگاه نیز در میانشان بسیار محدود است. به گفته بصیر احمد دولتآبادی (مورخ معاصر که با اسماعیلیان مراوده دارد)، آگاه ترین فرد ایشان همان فردی است که قبلاً از آن یاد شد. فرد مذکور نیز با سفارش و حمایت ویژه سیدمنصور نادری و از سوی او به ایران آمده است. ایشان در مدتی که در ایران بوده است، با «مرکز تحقیقات اسماعیلیه» در لندن نیز مرتبط بوده و سفرهایی هم بدانجا داشته است.

آنگونه که قرائن نشان می دهد، ایشان و طلاب اسماعیلی از وضعیت فرهنگی اسماعیلیان افغانستان، بهویژه عملکرد خانواده نادری و شخص سید منصور، رضایت خاطر ندارند. در کتاب شناسنامه انقلاب افغانستان نوشته بصیر احمد دولتآبادی، نقدهای عینالدین (نماینده اسماعیلیه افغانستان در سفارت افغانستان در تهران) که بر بخش مربوط به اسماعیلیه نگاشته است، درج شده است که برای شناخت اسماعیلیان معاصر افغانستان کمک میکند.۸۳

۶. صدمه فرهنگی طالبان به اسماعیلیان و میراث مکتوب افغانستان

از فرهنگستیزی طالبان نه کتابخانه ها در امان بود، نه موزه ها و نه بتهای بامیان و دیگر آثار باستانی و فرهنگی بسیار باقدمت افغانستان.

برخی از کتابخانه ها که دربرگیرنده آثار خطی نفیس افغانستان بود، از جمله کتابخانه های ولایت بدخشان و دره کیان، در اختیار اسماعیلیان این کشور قرار داشته است. بسیاری از کتبی که در این کتابخانه ها نگهداری می شد، تک نسخه بوده است که متأسفانه برخی از آنها برای همیشه از دست رفته است.

یکی از نزدیکان سیدمنصور نادری، رهبر فرقه اسماعیلیه افغانستان، خاطرنشان می ساخت که وقتی آقای نادری از کتابخانه ملی ایران درخواست کتاب برای کتابخانه خود در دره کیان نمود، کتابخانه ملی از ما لیست کتب موجود در کتابخانه را خواست تا کتابهایی را که ما نداشته باشیم بدهند. وقتی لیست کتابهای موجود درکتابخانه دره کیان را دادیم، آنها وحشتزده شدند، زیرا کتابهایی در لیست ما بود که اصلاً در ایران وجود نداشت و شناخته شده نبود.

همین کتابخانه با هزاران جلد کتاب نفیس و نایاب و کمیاب خود، وقتی در سال ۱۳۷۷ به دست طالبان افتاد، به آتش کشیده شد و تمام کتابهای آن سوزانده و یا به غارت برده شد.۸۴

۷. دولت جدید افغانستان و آغاز فصل جدید برای اسماعیلیان

سقوط طالبان و روی کار آمدن دولت انتقالی اسلامی در افغانستان، به تمام مردم این کشور، از جمله اسماعیلیان، فرصت داد تا نفسی تازه کنند و به امید فردای بهتر بنشینند. اوضاع از جهاتی شکننده می نماید، اما همین فضای نسبتاً آزاد در مدت یک سال و نیم پس از سرنگونی طالبان، مجال تحرک دوباره برای بسیاری از شهروندان، فرهنگیان و گروههای گوناگون این کشور را فراهم نمود. اسماعیلیان این مرز و بوم نیز در این مدت آشکارا جانی تازه گرفتند و به تکاپو برای بهبود اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ـ مذهبی خویش افتادند.

در پاییز سال ۱۳۸۱، آقاخان چهارم در کابل و بدخشان به بازدید از پیروان خود شتافت و پس از چند سال محرومیت اسماعیلیان افغانستان از دیدار او، پیروان افغانی اش به استقبال او رفتند. آقاخان چهارم در این سفر با حامد کرزای، رئیس دولت انتقالی افغانستان، و سایر دولتمردان در کابل نیز دیدار کرد و از آنها وعده همکاری با پیروانش را دریافت نمود و متقابلاً خود وعده همکاری با دولت کابل در پروژه های بازسازی این کشور را سپرد.۸۵

در ۲۲ آذر سال ۱۳۸۱، شصت و ششمین سالگرد تولد پرنس کریم آقاخان از سوی اسماعیلیان افغانستان در شهر کابل و در مسجد کابل و در مسجد جامع اسماعیلیان این شهر (جماعتخانه) گرامی داشته شد. در مراسم بزرگداشت تولد آقاخان، سیدمنصور نادری، رهبر اسماعیلیان افغانستان، سخنرانی نمود و بر لزوم رعایت حقوق اقلیتهای مذهبی در قانون اساسی جدید تأکید کرد.۸۶

پی نوشت:

فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۱ (مقدمه).
خیرالدین الزرکلی مصری، الاعلام، ج ۱، ص ۳۰۷؛ عبدالحی حبیبی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، صص۷۸۳ ـ۷۸۴.
فدایی خراسانی، هدایه المؤمنین الطالبین، ص ۴۵.
خواجه نظام الملک، سیاستنامه، ص ۲۵۳.
Poona wala, Bio, p.33 and al – Hamadani some anknown Ismaili Authors. p.p. 365-369.
در نسخه ای از سیاستنامه که دکتر جعفر شعار تصحیح کرده است، این حادثه مربوط به سال دویست هجری دانسته شده است، اما در نسخه نخجوانی، سال ۲۸۰ ثبت شده است. به نظر می رسد سال ۲۸۰ مقرون به صحت باشد.
خواجه نظام الملک؛ پیشین، ص ۲۵۵؛ عبدالحمید ناصری داودی؛ تشیع در خراسان عهد تیموریان، ص ۸۰.
پیشین، ص ۲۶۶.
همان، ص ۲۵۳ ـ ۲۵۸.
ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی، تاریخ بیهقی، صص ۲۷ ـ ۱۷؛ ابوالحسن علیبن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ص ۷۱؛ کلیفورد ادموند باسورث، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، ج ۱، ص ۱۳۱ و ۵۱؛ میر غلام محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج ۱، صص ۲۱۶ ـ ۲۱۷.
جان نورمن هالیستر، تشیع در هند، ص ۲۹۶.
مارشال گ. هاجسن، فرقه اسماعیلیه، ص ۱۵۰.
همان.
عباس پرویز، تاریخ دیالمه و غزنویان، ص ۴۲۲؛ میرغلام محمدغبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج ۱، ص ۲۵۲ ـ ۲۵۴.
زکریا بن محمدبن محمود قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، ص ۴۳۰ ـ ۴۳۱.
طبقات ناصری، ترجمه هـ. داورتی، ص ۲۶۳.
میرغلام محمدغبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج ۱، ص ۲۵۶.
مارشال گ. هاجسن، فرقه اسماعیلیه، ص ۲۴۹.
ناصرخسرو، دیوان، ویراسته مجتبی مینوی، ص ۵۰۷؛ فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۱۴۱.
ناصرخسرو، سفرنامه، ص ۱؛ ناصرخسرو، دیوان، ص ۵۰۷؛ فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۲۴۹.
همان، صص ۲ ـ ۱؛ جمعی از نویسندگان، اسماعیلیه در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، ص ۴۱۱.
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۲۵۱؛ جمعی از نویسندگان، اسماعیلیه در تاریخ، ص ۴۱۲.
در باب مذهب ناصرخسرو پیش از گرایش به مذهب اسماعیلی، سخنان گوناگون است. ایوانف و کرین معتقدند که او پیش از عزیمت به مصر، اثناعشری بوده است (فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۲۴۹؛ اسماعیلیه در تاریخ، ص ۴۱۲). برخی دیگر او را پیش از سفر به مصر، پیرو یکی از مذاهب سنی خراسان می دانند (گروهی از نویسندگان، اسماعیلیه در تاریخ، ص ۴۱۰).
ناصرخسرو، زاد المسافرین، ص ۲۸۰؛ فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۲۵۰؛ مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۱۴۲.
فرهاد دفتری، پیشین، ص ۲۵۱.
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۲۵۱؛ مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۱۴۳.
همان.
بصیر احمد دولت آبادی، شناسنامه انقلاب افغانستان، ص ۲۹۵؛ فرهاد دفتری، پیشین، ص ۲۵۱. دفتری ضمن اینکه می گوید علیبن اسد، حکمران بدخشان، دوست ناصرخسرو و اسماعیلی مذهب بوده است، اضافه می کند که ناصرخسرو کیش اسماعیلی را به بدخشان آورد!
بدخشی و سرخ افسر، تاریخ بدخشان، ویراسته بولدیرف، صص ۲۲۷ ـ ۲۵۳.
مقاله «بدخشان» در دایره المعارف اسلام، و. بارتولد، ج ۱، صص ۸۵۱ ـ ۸۵۴.
همان.
فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۲۲۸.
علاءالدین الجوینی، تاریخ جهانگشا، ج ۳، صص ۱۳۶ ـ ۱۳۴؛ میرغلام محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج ۱، ص ۳۵۴؛ بدخشی و سرخ افسر، تاریخ بدخشان، ویراسته بولدیرف، صص ۲۲۷ ـ ۲۵۳؛ فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، صص ۲۲۴ ـ ۲۲۵.
عباس اقبال، تاریخ مغول، ص ۱۱۰.
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۴۹۸؛ مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۱۷۳ و ۲۲۲.
فدایی خراسانی، هدایه المؤمنین الطالبین، صص ۱۱۷ ـ ۱۱۹؛ پیشین، ص ۳۷۱.
و بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه ک. کشاورز، ص ۳۲۶.۳.
فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۲۲۷.
میرغلام محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج ۱، ص ۴۰۷.
نظامالدین شامی، ظفرنامه، ویراسته ف. توئر، ص ۱۳۶؛ دانشنامه ایرانیکا، مقاله «انجدان» (فرهاد دفتری)، ج ۲، ص ۷۷.
همانها؛ فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۲۳۵.
فدایی خراسانی، هدایه المؤمنین الطالبین، صص ۱۲۹ ـ ۱۳۱.
فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۲۳۵.
ایوانف. ادبیات اسماعیلی، صص ۱۴۱ ـ ۱۴۰؛ یونا والا، کتابشناسی، ص ۲۶۹؛ به نقل از: فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، صص ۵۳۱ ـ ۵۳۸.
ماهربوس، آقاخان ها، ترجمه محمود هاتف، ص ۳۱ ـ ۳۲.
برنارد لوئیس، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره ای، ص ۴۵.
همانها.
کاتب هزاره، ملا فیض محمد، سراج التواریخ، ج ۳، بخش ۱، ص ۲۴ و صص ۴۵۸- ۴۵۹ و ۴۹۸ ـ ۵۰۲.
همان، ص۵۳۰، ۵۶۰ و ۵۶۱.
همان، صص۵۸۴- ۵۸۵.
همان، ص۶۱۱.
فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۲۸۰.
همان، ص ۲۸۳.
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۵۰۳.
جمعی از نویسندگان، اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، ص ۴۱۱.
پیشین، ص ۲۵۱.
میرزا سنگ بدخشی، تاریخ بدخشان، دیباچه، ص ۹ ـ ۱۱.
همان، ص ۵۶۱.
جان نورمن هالیستر، تشیع در هند، ص ۴۴۱.
سیدمحمد حسین فرهنگ، جامعهشناسی و مردمشناسی شیعیان افغانستان، ص ۷۲.
پژوهشی در تاریخ هزاره ها، ج ۱، ص ۸۵.
پیشین، همان صفحه.
واژه «غلات» را نیز مردم این منطقه به شکل «غلاّت» تلفظ می کنند که معمولاً به عنوان یک ناسزا استفاده می شود.
به نقل از: تیمور خانوف، تاریخ ملی هزاره، ص ۴۳.
سراج التواریخ، ج ۳، بخش ۱، ص ۵۵۴.
سیدمحمد حسین فرهنگ، جامعهشناسی و مردمشناسی شیعیان افغانستان، ص ۷۲.
همان، ص ۵۰.
تیمور خانوف، تاریخ ملی هزاره، ص ۴۵.
پیشین، همان صفحه.
جمعی از نویسندگان، اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، ص ۴۰۵.
جان نورمن هالیستر، تشیع در هند، ص ۴۴۱.
السید جمالالدین الحسینی الافغانی، تتمه البیان فی تاریخ الافغان، ص ۱۸۴.
سیدمحمد حسین فرهنگ، جامعهشناسی و مردمشناسی شیعیان افغانستان، ص ۵۰.
همان، ص ۷۷.
ل. تیمور خانوف، تاریخ ملی هزاره، ص ۴۳.
فرقه نصیریه (یا علویه / انصاریه) که از فرق غلات است، به رهبری نصیر نامی در قرن پنجم هجری پدید آمد و پیروان آن به الوهیت علی (علیه‌السلام) قائل اند و مرکزشان شمال غربی سوریه است. این فرقه به صورت رسمی در افغانستان وجود ندارد؛ هرچند عقاید اسماعیلیان افغانستان، به ویژه قول به حلولیت، آنان را به فرقه نصیریه بسیار نزدیک می سازد.
حاج کاظم یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره ها، ج ۱، صص ۸۴ ـ ۸۷.
جان نورمن هالیستر، تشیع در هند، ص ۴۰۵.
همان، ص ۴۰۶.
حسن الامین، الاسماعیلیون و المغول و نصیرالدین الطوسی، ص ۱۷۱.
فرهاد دفتری، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص ۲۷۹.
السید جمال الدین الحسینی الافغانی، تتمه البیان فی تاریخ الافغان، صص ۱۸۱ ـ ۱۸۲.
ر.ک. به: بصیر احمد دولت آبادی، شناسنامه انقلاب افغانستان، صص۲۹۹- ۳۱۰.
مجله سراج، شماره ۱۹ (سال نهم، تابستان ۱۳۸۱)، مقاله «توسعه و بازسازی افغانستان؛ راهکارها و چالشها»، (بصیر احمد دولت آبادی)، ص ۱۷۹ و ۱۸۱.
ر.ک به: هفتهنامه وحدت، شماره های ۴۰۳، ۱۱ میزان (مهر) ۱۳۸۱، و ۴۰۵، ۹ عقرب (آبان) ۱۳۸۱.
روزنامه بازار کار، سال سوم، شماره ۱۰۶، شنبه ۲۴/۱۲/۱۳۸۱.

فهرست منابع

ادموند باسورث، کلیفورد، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، چ ۲، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲.
اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، چ ۶، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵.
الامین، حسن، الاسماعیلیون و المغول و نصیرالدین طوسی، چ ۲، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق.
بدخشی، میرزا سنگ، تاریخ بدخشان، ویراسته م. ستوده، تهران، بی نا، ۱۳۶۷.
بوس، ماهر، آقاخان ها، ترجمه محمود هاتف، چ ۱، تهران، کتابفروشی فروغی، بی تا.
بیهقی، ابوالحسن علیبن زید، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران، کتابفروشی فروغی، بی تا.
بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین، تاریخ بیهقی، چ ۴، تهران، انتشارات خواجو، ۱۳۷۰.
پرویز، عباس، تاریخ دیالمه و غزنویان، چ ۲، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳.
بارتولد، و. ، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه ک. کشاورز، تهران، بی نا، ۱۳۵۸.
جمعی از نویسندگان، اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، چ ۱، تهران، مولی، ۱۳۶۳.
جمعی از نویسندگان، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج ۲، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، ۱۳۷۸.
جمعی از نویسندگان، اسماعیلیه (مجموعه مقالات)، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۰.
الجوینی، علاءالدین عطا ملکبن بهاءالدین، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد قزوینی، لیدن هلند، مطبعه بریل، ۱۹۱۶م.
حسینی الافغانی، سید جمالالدین، تتمه البیان فی تاریخ الافغان، لندن، دار ریاض الریس.
خانوف، تیمور، تاریخ ملی هزاره، ترجمه عزیز طغیان، چ ۱، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۲.
خراسانی، فدایی، هدایه المؤمنین الطالبین، تصحیح الکساندر سیمنوف، چ ۱، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲.
خواجه نظامالملک طوسی، سیاستنامه، تصحیح جعفر شعار، چ ۱، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، ۱۳۸۰.
دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، چ ۱، تهران، فرزان، ۱۳۷۸.
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، چ ۱، تهران، فرزان، ۱۳۷۸.
دولت آبادی، بصیر احمد، شناسنامه انقلاب افغانستان، قم، مؤلف، ۱۳۷۳.
«توسعه افغانستان»، مجله سراج، شماره ۱۹، سال نهم، تابستان ۱۳۸۱.
الزرکلی مصری، خیرالدین، الاعلام، چ ۲، قاهره، بی نا، ۱۹۴۵.
غبار، میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، چ ۱، قم، صحافی احسانی، ۱۳۷۵.
فرهنگ، میرمحمد صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۴.
قزوینی، زکریابن محمدبن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، چ ۱، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳.
کاتب هزاره ملا فیض محمد، سراج التواریخ، تهران، مؤسسه تحقیقات و انتشارات بلخ، ۱۳۷۳.
لوئیس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، انتشارات طوس، ۱۳۶۲.
ناصرخسرو، زاد المسافرین، تهران، کتابفروشی محمودی، بی تا.
دیوان، تصحیح مجتبی مینوی، چ ۲، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵.
سفرنامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، چ ۲، تهران، کتابفروشی زوار، ۱۳۶۳.
ناصری داودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان عهد تیموریان، چ ۱، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸.
هاجسن، مارشال گ.س، فرقه اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، کتابفروشی تهران، ۱۳۴۳.
هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمه آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳.
یزدانی، حسین علی حاج کاظم، پژوهشی در تاریخ هزاره ها، چ ۲، قم، امین شریفی، ۱۳۷۲.
هفتهنامه وحدت، ۱۳۶۹ و ۱۳۷۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۱.
روزنامه جمهوری اسلامی، ۲/۱۱/۸۱.
روزنامه بازار کار، سال سوم، شماره ۱۰۶، شنبه ۲۴/۱۲/۱۳۸۱.