وقف در اسلام سنتی حسنه و نیکو است که ثمرات اجتماعی و فردی بسیاری همراه خود دارد. پایه گذار وقف در اسلام رسول الله (ع) بود که برای نخستین بار این سنت حسنه را در میان مسلمانان رواج داد. سنت وقف در اسلام پس از پیامبر مورد تاکید ویژه اهل بیت (ع) قرار گرفت و ادامه پیدا کرد. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به معنا، اهمیت و تاریخچه این سنت در زمان پیامبر و ائمه (ع).
تعریف وقف در اسلام
وقف در اسلام به معنای این است که انسان منافع چیزی مانند زمین، باغ، خانه، مغازه و مانند این ها را برای استفاده دیگران قرار دهد؛ به گونه ای که اصل این ها باقی بماند و دیگر قابل خرید و فروش و مبادله نباشد.
فقها در کتب فقهی عمل وقف را چنین تعریف کرده اند: وقف عبارت است از اینکه عین ملک و مالی از طرف مالک آن حبس گردد به طریقی که هرگز فروخته و یا گرو گذارده نشود و سود و بهره آن در راه خدا موافق نظر واقف به مصارف خیر برسد.[۱]
ارکان وقف در اسلام
۱-واقف: کسی است که خود در زمان حیات ملکی را وقف کند و یا وصیت نماید که بعد از مرگش دیگری ملکی از وی را وقف کند.
۲-وقفنامه: سندی است که حکایت از وقف دارد و در آن نام ملک یا املاک موقوفه و نام واقف و محل و خصوصیات و چگونگی مصارف آن ها و نام متولی و ترتیب تعیین متولیان بعد از متولی اول بیان می گردد.
۳-متولی و تولیت: متولی کسی است که بر حسب صفات و مشخصاتی که واقف در وقفنامه ذکر کرده است، در هر عصر و زمانی به اداره امور وقف موافق نظر واقف می پردازد.
معمولا حق الزحمه ای در وقفنامه برای متولی معین می شود که در اغلب وقفنامه ها یک دهم از درآمد موقوفه است. عمل و سمت متولی در اداره موقوفه به نام «تولیت» خوانده می شود.
معمولا واقفان تا خود زنده هستند، متولی موقوفه نیز می باشند. در اکثر وقفنامه ها تولید در اعقاب و فرزندان واقف نسلی پس از نسل دیگر معین می گردد.
۴-موقوف علیهم: در آمد هر موقوفه ای موافق نظر واقف باید به مصرف اشخاصی از قبیل فقرا، ایتام، در راه ماندگان، طالبان علم و …، یا موسسات و اماکنی مانند: مدارس، مساجد، حمام ها، پل ها، آب انبارها، قنوات و نظایر این ها برسد. هر فرد از موارد مصرف را «موقوف علیه» می گویند.
۵-نوع وقف (وقف عام یا وقف خاص): اگر مصارف موقوفه مخصوص دسته و طبقه معینی نباشد، آن را وقف عام گویند مانند وقف بر فقرا، طلاب، مدارس و مساجد. اگر مصرف وقف مختص دسته معین و خاصی باشد، آن را وقف خاص می گویند.
جایگاه وقف در اسلام
به طور کلی وقف در اسلام و جامعه اسلامی از جنبه های گوناگون فرهنگی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی، هنری و مذهبی اهمیت بسیاری دارد. وقف در جامعه اسلامی به دلایل زیر، مهم تلقی می شود:
۱. وقف در اسلام از شعائر الهی
موقوفات اسلامی مانند: مسجد ها، حسینیه ها، حوزه های علمیه و مدرسه های دینی با نمای زیبایشان، مظهر پاسداشت شعائر الهی اند؛ شعائری که ما در قرآن کریم به بزرگداشت آن ها سفارش و تشویق شده ایم؛ خداوند در این باره می فرماید:
«وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعَآئِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ؛[۲] و هرکس شعائر الهى را بزرگ دارد، این کار نشانه تقواى دل هاى آن ها است.»
علاوه بر این، موقوفات عمومی به تقویت مظاهر اسلامی مانند: مسجد ها، مدرسه ها و عالمان دینی می انجامد و زمینه های رونق یافتن مراسم دینی مانند عزاداری ها و سوگواری ها در ایام شهادت امامان معصوم (ع) را همواره می کند. همچنین موقوفات نوعی برجستگی دینی و مذهبی به شهرها می بخشند.
۲. وقف در اسلام، انفاق و صدقه جاریه است
بدون شک یکی از موارد مهم و قابل توجه صدقه دادن، وقف است. باید توجه داشت که واژه وقف در کلمات ائمه (ع) کمتر به کار رفته است و برای اشاره به وقف بیشتر از عنوان «صدقه جاریه» استفاده می شود.
منظور از صدقه جاریه صدقه ای است که همواره جریان دارد و حتی پس از مرگ صدقه دهنده نیز، باقی است و برای او پاداش و ثواب به همراه دارد. به همین دلیل نیز بزرگانی چون شهید اول، در کتاب های خود، وقف را به «صدقه جاریه» تعریف کرده اند.[۳]
مرحوم سید محمد کاظم یزدی نیز در کتاب معتبر «العروه الوثقی» نیز می نویسد:
«وقف، نوعی از صدقات است و گاهی واژه «صدقه» نیز به آن اطلاق می شود، بلکه در اخبار از وقف به صدقه تعبیر شده است و از این فراتر، این عقد در اخبار با لفظ «وقف» اندک است… بنابراین وقف، همان صدقه جاریه است؛ یعنی صدقه ای که همچنان جاری و مستمر است بر خلاف صدقاتی که چنین نیستند.»[۴]
از همین رو تمام آیات و روایاتی که درباره فضیلت و ثواب صدقه داریم، شامل وقف نیز می شود. خداوند متعال، خطاب به مومنان فرموده است: «یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لَا بَیْعٌ فِیهِ وَ لَا خُلَّهٌ؛[۵] اى کسانى که ایمان آورده اید! از آنچه به شما روزى داده ایم، انفاق کنید؛ پیش از آن که روزى فرار رسد که در آن، نه خرید و فروشى هست تا بتوانید نجات را خریدارى کنید، و نه دوستى سودى دارد.»
در آیه های دیگری از قرآن کریم نیز مومنان به انفاق و نیکوکاری فراخوانده شده اند. برای مثال، قرآن می فرماید: «هَآ أَنْتُمْ هَـؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّمَا یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ؛[۶] آرى، شما همان گروهى هستید که براى انفاق در راه خدا دعوت مى شوید، بعضى از شما بخل مى ورزند؛ و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است.»
این دستور و تشویق خداوند به انفاق در راه خدا به صورت های گوناگون در بسیاری از آیات قرآن کریم تکرار شده است.[۷] این تأکید و تکرار، نشانه اهمیت انفاق، کارهای خیر و صدقه است و چون وقف یکی از مصداق های صدقه، بلکه صدقه جاریه است، از این اهمیت برخوردار گشته است.
وقف در اسلام در روایات نیز بارها مورد تاکیده قرار گرفته است. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: «خَیْرُ مَا یُخَلِّفُهُ اَلرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلاَثَهٌ وَلَدٌ بَارٌّ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ سُنَّهُ خَیْرٍ یُقْتَدَى بِهِ فِیهَا وَ صَدَقَهٌ تَجْرِی مِنْ بَعْدِه؛[۸] بهترین بازمانده های انسان پس از او سه چیز است: فرزند نیکویی که برای او استغفار کند، روش و سنت خوبی که مردم از آن پیروی کنند، صدقه جاریه ای که پس از مرگش جریان داشته باشد.»
در حدیثی دیگری امام صادق (ع) می فرماید: «لَیْسَ یَتْبَعُ اَلرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ اَلْأَجْرِ إِلاَّ ثَلاَثُ خِصَالٍ صَدَقَهٌ أَجْرَاهَا فِی حَیَاتِهِ فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ وَ سُنَّهُ هُدًى سَنَّهَا فَهِیَ یُعْمَلُ بِهَا بَعْدَ مَوْتِهِ أَوْ وَلَدٌ صَالِحٌ یَدْعُو لَهُ؛ [۹] انسان پس از مرگش هیچ پاداشى نمى برد جز از سه طریق: عمل خیرى که در زمان حیاتش آن را جارى نموده بود که پس از مرگش نیز جارى مانده است و سنت هدایتى که آن را بنا نهاده بود و پس از مرگش دیگران به آن عمل مى کنند، یا فرزند صالحى که برایش دعا کند.»
روشن است که وقف در اسلام، یکی از مصادیق عالی صدقه جاریه است و از جمله کارهایی است که سبب می شود نامه اعمال حسنه انسان پس از مرگ، همچنان باز بماند؛ بنابراین ثواب بسیار دارد و از فضیلت آن نباید غافل ماند.
۳. جاودانگی وقف در اسلام
از نکته دومی که بیان شد، ویژگی مهم و اساسی دیگری از وقف در اسلام روشن می شود. در واقع وقف در اسلام، وقتی نمود بیشتری می یابد که بهره مندان از موقوفه، فقیران، تهی دستان و بیچارگان باشند یا موارد مصرف در آمدهای موقوفات در کارهای عام المنفعه باشد. جاودانگی وقف نیز با جاری بودن آن جلوه گر می شود.
بنابراین وقف در اسلام، صدقه ای جاری و جاوید است. کسی که در دنیا مقداری از دارایی یا املاک خویش را به شرایط شرعی وقف می کند، گویا یک حساب جاری برای خود باز کرده است؛ به گونه ای که پس از آن، صاحب حساب چه زنده باشد و چه مرده، پی در پی بر پاداش ها و ثواب هایش افزوده می شود.
۴. خدمت به خلق از ثمرات مهم وقف در اسلام
خدمت به خلق امری مقدس است که همواره در آموزه های همه ادیان بدان سفارش شده است و بی گمان، خشنودی خداوند تبارک و تعالی در آن نهفته است. هدف همه واقفان در تاریخ، در هر شکلی، نوعی خدمت به خلق بوده است. هر موقوفه ای، نمادی از خدمت است و زیبایی خدمت به بندگان خدا را به تصویر می کشد.
درباره اهمیت و ارزش خدمت به خلق در اسلام، روایت های بسیاری وجود دارد که در اینجا تنها به دو نمونه اشاره می کنیم:
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: «الخَلقُ عِیالُ اللّهِ، فأحَبُّ الخَلقِ إلى اللّهِ مَن نَفعَ عِیالَ اللّهِ، و أَدْخَلَ على أهلِ بَیتٍ سُرورا؛[۱۰] مردم، عیال خداوند هستند. پس کسی از آنان در نزد خدا دوست داشتنی تر است که به عیال خدا سود برساند و اهل خانه ای را شاد گرداند.»
همچنین فرموده است: «مَنْ لَمْ یَهْتَمَّ بِأُمُورِ اَلْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛ کسی که به امور مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نیست.»[۱۱]
وقف در اسلام یکی از مظاهر عالی خدمت و بشر دوستی و از منابع تعلیم و تربیت عمومی در کشورهای اسلامی است. از این راه می توان بسیاری از درد و رنج های بشری را التیام بخشید و در پیشرفت و تعلیم و تربیت اثر گذار بود.
وقف در سیره معصومان (ع)
پیشوایان معصوم (ع) با گفتار و رفتارشان، همواره جریان وقف در اسلام را زنده نگه داشته و حمایت کرده اند. هر کدام از این بزرگان به تناسب موقعیتشان، صدقه ها و موقوفه هایی داشته اند که برخی از آن ها در متون اسلامی آمده است. در این گفتار، شماری از آن ها را نام می بریم:
الف) نخستین وقف در اسلام توسط حضرت محمد (ص)
نخستین وقف در اسلام را حضرت محمد (ص) پایه گذاری کرد. در ادامه به مهمترین موقوفات پیامبر اشاره می کنیم:
یک) مهمترین وقف در اسلام را پیامبر (ص) نسبت به حوائط هفت گانه انجام داد. رسول گرامی اسلام (ص) این منطقه را که شامل هفت باغ به نام های العواف، الدلال، البرقه، المیثب یا المبیت، الحسنی، الصافیه و مشربه ام ابراهیم بود، در سال هفتم هجرت برای حضرت فاطمه زهرا (س) و فرزندان حضرت وقف کرد.[۱۲]
امیر المومنین علی (ع) و تنی چند از صحابه، بر وقف بودن آن ها برای حضرت زهرا (س) گواهی داده اند. اگر مسجد قبا و مسجد النبی که به دست مبارک پیامبر خدا (ص) تاسیس شده اند، از موقوفه های حضرت به شمار نیایند، این بوستان های هفت گانه نخستین موقوفه ها در اسلامند. به هر حال، نخستین واقف در اسلام، رسول اکرم (ص) بوده است. متاسفانه بعد از رحلت رسول الله (ص) این باغ ها از اختیار اهل بیت (ع) خارج شد و به دست حکومت افتاد.
دو) قطعه زمینی که پیامبر اسلام (ص) در راه ماندگان را بهره مندان از منافع آن قرار داد.
سه) سه قلعه در خیبر به نام های کتیبه، وطیع و سلالم؛
چهار) مکانی در بازار مدینه به نام مَهزور که پیامبر آن را بر مسلمانان وقف کرد.[۱۳]
پنج) نخلستانی در قبا به نام بویره که پیامبر آن را بر فقیران وقف کرد؛[۱۴]
با بررسی موارد مصرف در آمدهای موقوفه های رسول خدا (ص) و بهره مندان از آن ها به نظر می رسد مهم ترین انگیزه پیامبر (ص) از وقف دارایی ها و املاک خویش، در درجه اول گسترش معارف اسلامی و تامین مخارج زندگی اهل بیت (ع) به منظور راهبری جامعه اسلامی و در مرتبه دوم فقر زدایی از جامعه اسلامی بوده است.
ب) بیشترین وقف در اسلام توسط امام علی (ع)
سیره امیر المومنین امام علی (ع) در زمینه وقف، از چند جنبه مهم است:
یک) تعداد فراوان موقوفه ها
بنا بر یادداشت های تاریخی، امام علی (ع) از نظر شمار موقوفه ها، بیشترین موقوفه ها را دارد[۱۵] و کسی به اندازه آن حضرت موقوفه ندارد. از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «امروز اگر صدقه ام را بر بنی هاشم تقسیم کنم، به همه آن ها سهمی می رسد.»[۱۶]
امام علی (ع) افزون بر آن که در طول عمر بابرکت خویش در شهرهای گوناگون، موقوفه های بسیاری از خود به یادگار نهاد، در پایان عمر نیز همه باغ ها، مزرعه ها، و املاک خود را برای خویشاوندان، فقیران و حاجیان خانه خدا وقف کرد. حضرت برای فرزندان خود ارثی باقی نگذاشت؛ مگر چند خادم و چند صد درهم.[۱۷]
در منابع تاریخی و تاریخچه وقف در اسلام، چندین وقف نامه از امیر المومنین علی (ع) به یادگار مانده است. این وقف نامه ها به برخی احکام شرعی، نکته های عرفانی، اعتقادی و اخلاقی آراسته شده اند. نام برخی موقوفه های امام علی (ع) که در کتاب های حدیثی آمده، به شرح زیر است:
یک) اُذَیْنَه: نام منطقه ای در اطراف مدینه است که املاک و بردگان آنجا وقف و صدقه اند.[۱۸]
دو) البُغَیْبِغَه: چاهی در نزدیکی رشاء در اطراف مدینه که بر مسکینان و مسافرانی که خرجی راه ندارند و نیازمندان نزدیک، وقف شده است.
سوم) خانه ای در مدینه: این خانه، در محله بنی زُرَیق در شهر مدینه قرار دارد و امام آن را وقف کرد تا خاله هایش و فرزندان آن ها در آن ساکن باشند و پس از آن ها، برای مسلمانان نیازمند بماند.[۱۹]
چهارم) خانه و زمینی در مصر: امام، این خانه را برای فرزندانش وقف کرد.[۲۰]
پنجم) مزرعه های ابی نیزر و بُغَیْبِغَه: امام علی (ع) این مزرعه ها را برای فقیران مدینه و در راه ماندگان وقف کرد.[۲۱]
ششم) یَنْبُع: دهی نزدیک کوه رضوی است که در هفت منزلی مدینه قرار دارد. این ده، دارای زمینی حاصل خیز و چشمه های پر آب و گواراست. برخی تاریخ نگاران، شمار چشمه های آنجا را صد و هفتاد چشمه نگاشته اند.
از عمار یاسر نقل شده است که پیامبر، زمینی را از ذی العشیره در یَنْبُع به امام علی (ع) بخشید و او در آنجا ملکی دیگر خرید و در مجموع چند چشمه در آنجا داشت که همه را وقف کرد. این مِلک، در وقف نامه امام آمده است، البته با قید «هر چه در اطراف آن است» و نیز «صدقه بودن بردگانی که در آنجا مشغول بودند؛ جز سه تن از آنان به نام های رباح، ابونیزر و جبیر» که امام علی علیه السلام دستور آزادی آنان را صادر کرده بود. برخی تاریخ نگاران، موقوفه های امیر المومنین (ع) را در ینبع، صد چشمه آب دانسته اند که امام آن ها را بر حاجیان خانه خدا وقف کرده بود.[۲۲]
وقف در سیره سایر ائمه معصومین (ع)
سنت وقف در اسلام با هدایت ائمه (ع) پس از پیامبر (ص) و امام علی (ع) همچنان به رشد و بالندگی خود ادامه داد. امامان معصوم (ع) به تناسب شرایط و موقعیتشان، صدقه ها و موقوفه هایی داشته اند که برخی از آن ها در تاریخ ثبت شده است.
امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، باغ های خود را که اکنون در نخاوله ـ محله شیعه نشین مدینه ـ به نام های باغ صبا و باغ مرجان معروفند، وقف کرده است.[۲۳]
امام حسین (ع) همچنین نواحی قبر شریف خود را از اهل نینوا و غاضریه به شصت هزار درهم خرید و آن ها را بر اهالی آن جا وقف کرد. آن بزرگوار، زمین، خانه و چیزهای دیگری نیز وقف کرده است.[۲۴] همچنین امام باقر (ع) و امام صادق (ع) موقوفه هایی در مدینه داشته اند.
از امام کاظم (ع) نیز وقف نامه ای به یادگار مانده است که نشان دهنده ویژگی های موقوفه اوست. این موقوفه، زمینی بزرگ با نخل ها، قنات ها، جوی های آب و مرغزارها بوده است. امام، انگیزه خویش را از وقف زمینش، خشنودی خداوند متعال و سعادت در سرای آخرت یاد کرده است.[۲۵]
نتیجه گیری
وقف در اسلام از جمله سنت های مهمی است که توسط پیامبر گرامی اسلام (ص) پایه گذاری شد و توسط امیرالمومنین و اهل بیت (ع) ادامه پیدا کرد. وقف در اسلام ذیل عناوین صدقه و انفاق قرار می گیرد و از آن به عنوان صدقه جاریه یاد می شود. وقف در اسلام عمل نیکویی شمرده شده که حتی پس از مرگ انسان نیز ادامه پیدا می کند و ثمرات اخروی فراوانی برای او دارد. علاوه بر این وقف در اسلام آثار اجتماعی بسیار خوبی برای جامعه اسلامی در پی دارد.
پی نوشت ها
[۱] شهابی، تاریخچه فقه در اسلام، ص ۲.
[۲] حج/۳۲.
[۳] حائری یزدی، وقف در فقه اسلامی، ص ۲۹.
[۴] طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ج۶، ص۲۷۹.
[۵] بقره/۲۵۴.
[۶] محمد/۳۸.
[۷] به عنوان نمونه نگاه کنید به ابراهیم/۳۱، مائده/۴۸، حدید/۷، آل عمران/۹۲، بقره/۱۹۵.
[۸] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۰، ص ۱۸۱.
[۹] کلینی، الکافی، ج۷، ص ۵۶.
[۱۰] کلینی، الکافی، ج۲، ص ۱۶۴.
[۱۱] کلینی، الکافی، ج۲، ص ۱۶۴.
[۱۲] کلینی، الکافی، ج۷، ص ۴۷ و ۴۸.
[۱۳] حائری یزدی، وقف در فقه اسلامی، ص ۵۹.
[۱۴] حائری یزدی، وقف در فقه اسلامی، ص ۵۸.
[۱۵] سلیمی فر، نگاهی به فقه و آثار اقتصادی ـ اجتماعی آن، ص ۵۹.
[۱۶] مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۴۳.
[۱۷] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص ۱۴۶.
[۱۸] اشکوری، یادگارهای ماندگار، موقوفات امیر المومنین (ع)، ص ۸۰.
[۱۹] ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص ۱۸۳.
[۲۰] سلیمی فر، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی ـ اجتماعی آن، ص ۶۱.
[۲۱] سلیمی ف، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی ـ اجتماعی آن، ص ۱۴۴.
[۲۲] کلینی، الکافی، ج۷، ص ۴۹.
[۲۳] تاریخچه وقف در اسلام، ص ۵.
[۲۴] نگاهی به وقف و آثار اقتصادی ـ اجتماعی آن، ص ۶۵.
[۲۵] کلینی، کافی، ج۷، ص ۵۳.
منابع
۱. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۳۶۳ش.
۲. ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم ـ ایران، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
۳. اشکوری، سید احمد، یادرگاهی ماندگار: موقوفات امیر المومنین (ع)، وقف میراث جاویدان، ش ۸، ۱۳۷۳ش، ص ۸۱ـ۷۷.
۴. حائری یزدی، محمد حسن، وقف در فقه اسلامی، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۰ش.
۵.سلیمی فر، مصطفی، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی ـ اجتماعی آن، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
۶. شهابی، علی اکبر، تاریچه وقف در اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۳ش.
۷. طباطبایی یزدی، محمد کاظم، العروه الوثقی، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران ـ ایران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
اقتباس از: ملایی پور، جواد، وقف سرمایه ای ماندگار، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، ۱۳۸۴ش، ص ۶۵ـ۵.
