اخلاق همسرداری امام علی علیه السلام

الف – کمک در کارِ خانه

۱- علی(علیه السلام) و کمک به همسرروزی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد خانه فاطمه(سلام الله علیها) شد و دید که علی(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله علیها) با هم عدس پاک می‌کنند.
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) علی(علیه السلام) را تشویق کرد و فرمود:
ما مِن رَجُلٍ یُعیِنُ اِمرَئَتَهُ فی بَیتِها إلّا کانَ لَهُ بِکُلِّ شَعرَهٍ عَلَی بَدَنِهِ عِبادَهُ سَنَهٍ، صِیامُ نِهارِها وَ قِیامُ لَیلِها؛

(هیچ مردی زنش را در کارخانه کمک نمی‌کند مگر آنکه خداوند به تعداد موهای بدن او عبادت یک سال، که روزها روزه گرفته و شب‌ها، شب‌زنده‌داری کرده باشد ثواب به شوهر می‌دهد.)(۱)

۲- تقسیم کار با همسر یکی از عوامل سعادت و شادابی خانواده، تقسیم کار، و تعیین حدود و وظائف زن و شوهر است،
حضرت علی(علیه السلام) با حضرت زهرا(سلام الله علیها) در فکر تقسیم کار بود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) چنین رهنمود داد:
«کارهای داخل منزل با فاطمه(سلام الله علیها) و کارهای بیرون منزل بر عهده ی علی باشد.»
حضرت فاطمه(سلام الله علیها) با خوشحالی فرمود: فَلا یَعلَمُ ما داخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ اِلاَّ الله؛

(جز خدا کسی نمی‌داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم.)(۲)

ب- فرهنگ پرهیز در روابط اجتماعی

۱- بانوان و فرهنگ پرهیز
در فرهنگ اجتماعی و اخلاق همسرداری امام علی(علیه السلام) اصولی مطرح است، مانند:
۱- تقسیم کار بین زن و مرد
۲- انتخاب مرد نسبت به کارهای بیرون منزل
۳- به کوچه و خیابان نرفتن زن‌ها مگر در ضرورت
۴- مسئولیت‌پذیری مردها نسبت به خرید و فروش خارج از منزل.

بنابراین جامعه ی اسلامی با فرهنگ پرهیز، و عدم اختلاط زن و مرد در بازار و خیابان باید اداره شود، که عامل سلامت نسل جوان و محیط اجتماعی است.
روزی به حضرت امیرالمومنین علی(علیه السلام) اطلاع دادند که زنان کوفه در مراکز تجاری و بازار رفت و آمد دارند، و شخصاً به خرید و فروش می‌پردازند، امام علی(علیه السلام) در یک سخنرانی خطاب به مردم کوفه فرمود:
أما تَستَحیُونَ وَ لا تُغارُونَ وَ نِسائُکُم یِخرُجنَ إلی الأسواقِ وَ یُزاحِمنَ العُلُوجَ؛

«آیا حیاء ندارید؟ و غیرت نمی‌ورزید که زن‌های شما به بازارها می‌روند و با جوانان قوی و خوش هیکل روبرو می‌شوند.؟»(۳)

۲- دستورالعمل روابط اجتماعی بانوان(۴)
امام علی(علیه السلام) در یک دستورالعمل اخلاقی، اجتماعی، خطاب به فرزندش امام حسن(علیه السلام) نوشت:
و اکفُف عَلَیهنَّ مِن أبصَارِ هِنَّ بِحِجابِکَ إیَّاهُنَّ، فَإنَّ شِدَّهَ الحِجابِ أبقی عَلَیهِنَّ، وَ لَیسَ خُروُجُهُنَّ بِأشَدَّ مِن إدخَالِکَ مَن لَا یُوثَقُ بِهِ عَلیَهِنَّ، وَ إن استَطَعتَ ألا یَعرِفنَ غَیرَکَ فَافعَل؛

(در پرده ی حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زیرا که سخت گیری در پوشش، عامل سلامت و استواری آنان است. بیرون رفتن زنان بدتر از آن نیست که افراد غیر صالح را در میانشان آوری، و اگر بتوانی بگونه ای زندگی کنی که غیر تو را نشناسند چنین کن.)(۵)

۳- پرهیز در روابط زن و مرد(۶)
از دیدگاه امام علی(علیه السلام) یکی از راه‌های سلامت جامعه، رعایت فرهنگ پرهیز و حرمت نهادن به جایگاه ارزشی زن و مرد است، که در یک سخنرانی فرمود:
فَاتَّقُوا شِرارَ النِّسَاءِ وَ کُونُوا مِن خِیَارِ هِنَّ عَلَی حَذَرٍ وَ لَا تُطِیعُو هُنَّ فِی المَعرُوفِ حَتَّی لا یَطمَعنَ فِی المُنکَرِ؛

(پس، از زنان بد، بپرهیزید و مراقب نیکانشان باشید، در خواسته‌های نیکو، همواره فرمان بردارشان نباشید تا در انجام منکرات طمع ورزند.)(۷)

ج – علی(علیه السلام) همسر نمونه

رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، پس از عروسی حضرت زهرا(سلام الله علیها) به منزل دخترش رفت و پرسید:
کَیفَ رَأیتَ زَوجک؟
(دخترم شوهرت را چگونه دیدی؟)

حضرت زهرا(علیه السلام) پاسخ داد:
«یا اَبَهِ خَیرُ زَوجٍ»
(خوب شوهری است)(۱۸)

د – تبلیغ فرهنگ ازدواج

۱- ازدواج‌های امام علی(علیه السلام)

امام علی(علیه السلام) با رعایت عدالت بین همسران، پس از فاطمه زهرا(سلام الله علیها) با زنانی ازدواج کرد که اسامی آنها به شرح زیر است:
۱- خوله: دختر أیاس بن جعفر حنفیّه، مادر محمد حنفیه.
۲- امّ البنین: دختر حزام بن خالد از طائفه کلاب، مادر حضرت اباالفضل(علیه السلام) و…
۳- اسماء بنت عمیس: که قبلاً زن حضرت جعفر بود و مادر محمد بن ابی بکر است.
۴- لیلی: دختر مسعود بن خالد
۵- ام سعید: دختر عروه بن مسعود ثقفی
۶- سبیه: دختر عبادبن ربیعه که او را صهبا نیز می‌نامیدند.
۷- امامه: فرزند زینب دختر رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) که حضرت زهرا(سلام الله علیها) سفارش کرده بود(۹)

و در زمان شهادت امام علی(علیه السلام) چهار زن از همسران حضور داشتند که سال‌ها پس از حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) زندگی کردند، مانند:
۱- امامه. دختر زینب
۲- امّ البنین: مادر حضرت اباالفضل(علیه السلام)
۳- اسماء: بنت عمیس
۴- خوله: مادر محمد بن حنفیّه(۱۰)

هم اکنون اگر فرهنگ تعدّد زوجات با تمام ارزش‌ها و احکامش در جامعه ما تحقّق پذیرد، بسیاری از زنان بیوه صاحب همسر شده و از مفاسد اجتماعی جلوگیری می‌شود.

۲- ازدواج با یکی از اسیران

عمرو بن حصین نقل می‌کند: در یکی از جنگ‌ها که با فرماندهی امام علی(علیه السلام) در دوران حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) انجام گرفت و لشگر اسلام پیروز شد، اموال فراوان، و تعدادی کنیز نیز به تصرف ارتش اسلام در آمد. پس از پایان جنگ، حضرت امیرالمومنین علی(علیه السلام) با یکی از کنیزان به اسارت گرفته شده، ازدواج کرد، که در فرهنگ آن روزگاران ازدواج با یک زن اسیر، بزرگترین احترام و تکریم به حساب می‌آمد. اما چند نفر پس از بازگشت لشکر اسلام به مدینه، خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) رفته و خواستند نسبت به ازدواج امام علی(علیه السلام) اعتراض کنند، وقتی اعتراض خود را مطرح کردند، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از آنها روی برگرداند و فرمود: «علی از من و من از علی هستم، و او ولیّ هر مؤمن و زن مؤمنه است.» و به اعتراض کنندگان فهماند که عمل حضرت امیرالمومنین علی(علیه السلام) هیچ گونه ایرادی ندارد.(۱۱)

۳- ازدواج در بصره پس از جنگ جمل

پس از جنگ جمل، و استقرار آرامش در شهر بصره، امام علی(علیه السلام) حدود هفتاد و دو روز در شهر بصره اقامت فرمود(طبق نقل ناصر خسرو(۱۲) یا ۵۰ روز طبق نقل شعبی)(۱۳) و در ماه رجب با انتخاب عبدالله بن عباس برای استانداری بصره، به سوی کوفه حرکت کرد. در این مدتی که حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در شهر بصره بسر می‌برد، با دختر مسعود نهلشی، ازدواج کرد و در خانه ی او سکونت داشت.(۱۴)

۴- عدالت با همسران

درست است که تعدد زوجات یکی از راه‌های جدّی مقابله با مفاسد اجتماعی است، اما شرائط و مقررات خاص خودش را دارد که یکی از آنها عدالت رفتاری، میان همسران است. و قرآن کریم در این مورد هشدار داده است که اگر نمی‌توانی عدالت را رعایت کنی باید به تعدّد زوجات روی نیاروی.(۱۵)

حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) چون همسران متعدد داشت، عدالت را دقیقاً نسبت به همسران خویش رعایت می‌کرد، هنگامی که شبی نوبت یکی از همسران بود، حتّی وضوی خود را در خانه او می‌گرفت. یعنی عدالت رفتاری را حتی در وضو گرفتن نیز رعایت می‌فرمود.(۱۶)

۵- مبارزه با خرافات در ازدواج

هر چه مردم از فرهنگ و اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله و سلم) رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فاصله می‌گیرند، خرافات و تعصبات جاهلانه ی فراوانی دامنگیر جامعه می‌شود، به خصوص نسبت به ازدواج، که خرافات زیادی مطرح شده است. از جمله: پس از فوت یکی از اقوام تا یک سال یا چند ماه باید در آن فامیل کسی ازدواج نکند، و جلسه ی عقد نگیرد، در صورتی که در سنت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و سیره ی عملی حضرت امیرالمومنین(علیه السلام) این گونه سنت‌های غلط راه ندارد. هنوز شانزده روز از وفات رقیه، یکی از دختران رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نگذشته بود که، امام علی(علیه السلام) با حضرت فاطمه(سلام الله علیها) ازدواج کرد.(۱۷) نه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ایراد گرفت، نه مردم اعتراض کردند، و نه حضرت زهراء(سلام الله علیها) لب به اعتراض گشود.
ازدواج حضرت امیرالمومنین علی(علیه السلام) پس از جنگ بدر، در ماه رمضان و شب زفاف در ماه ذیحجه از سال دوم هجرت اتفاق افتاد.(۱۸)

۶- تأمین هزینه ی زندگی

یکی از وظائف مهمّ اجتماعی در اخلاق همسرداری، تأمین هزینه ی زندگی است، مرد باید با کار و تلاش فراوان، نیازهای اقتصادی خانواده را برطرف سازد تا سر بار جامعه نگردند و دست نیاز به سوی دیگران دراز نکنند، امروزه یکی از عوامل فساد و بزه کاری، تأمین نبودن زن و فرزندان در خانواده هاست.

امام علی(علیه السلام) با کار و تلاش، چاه کردن و آبیاری کردن، و درختکاری و احداث باغ در منطقه «یَنبُع» در اطراف مدینه توانست، سرمایه‌های فراوان بدست آورد، هم هزار برده را آزاد کند؛ هم برای خاله‌ها و عمه‌های خود خانه ی شخصی بَخَرَد، و هم زنان و فرزندان خود را آبرومندانه اداره کند که وصیت نامه ی آن حضرت به صورت نامه ی ۲۴ نهج البلاغه در تاریخ ثبت شده است، در آن دستورالعمل اقتصادی برای اداره زنان و فرزندان خود تأکید می‌کند که درختان و زمین‌ها را نفروشند، بلکه با درآمد سالانه آن نیازهای اقتصادی خانواده ی آن حضرت را برطرف سازند.

امام علی(علیه السلام) به فرزندش نوشت که:

هذَا مَا أمَرَ بِهِ عَبدُ اللهِ عَلیُّ بنُ أبی طَالِبٍ أمِیرُ المومِنِینَ فی مَالِهِ، ابتغَاءَ وَجهِ اللهِ، لِیُولِجَهُ بِهِ الجَنَّهَ وَ یَعطِیَهُ بِهِ الأمَنَهَ. منها: فَإنَّهُ یَقُومُ بِذلکَ الحَسَنُ بنُ عَلیٍّ یَأکُلُ مِنهُ بِالمعرُوفِ، وَ یُنفقُ مِنهُ بِالمعروُفِ، فَإن حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَینُ حَیٌّ، قَامَ بِالأمرِ بَعدَهُ وَ أصدَرَه ُمَصدَرهُ. وَ إنَّ لِابنَی فَاطمهَ مِن صَدقهِ عَلیٍّ مِثلَ الَّذی لِبَنِی عَلیٍّ، وَ إنیِّ إنَّمَا جَعَلتُ القِیَامَ بِذلکَ إلی ابنَی فَاطِمَهَ ابتغَاءَ وَجهِ اللهِ وَ قَربَهً إلی رَسَولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) وَ تَکریماً لِحُرمَتِهِ وَ تَشریفاً لِوُصلَتِهِ. وَ یَشتَرِطُ عَلَی الَّذی یَجعَلُهُ إلیهِ أن یَترُکَ المالَ عَلَی أصُولِهِ و یُنفِقَ مِن ثَمَرهِ حَیثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِیَ لَهُ، وَ أَلَّا یَبِیعَ من أولادِ نَخِیلَ هذِهِ القُرَی وَ دِیَّهً حَتَّی تُشکِلَ أرضُهَا غِرَاساً. وَ مَن کَانَ مِن إمَائی – اللَّاتِی أطُوفُ عَلَیهِنَّ- لَهَا وَلَدٌ، أو هِیَ حَامِلٌ، فَتُمسَکُ عَلَی وَلَدَهَا وَهِیَ مِن حَظِّهِ، فَإن مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّهٌ فَهِیَ عَتِیقَهٌ، قَد أفرَجَ عَنهَا الرِّقُّ، وَ حَرَّرَهَا العِتقُ. قوله(علیه السلام) فی هذه الوصیه: «و ألا یبیع من نخلها وَدِیهً» الوَدِیّهُ: الفَسِیلَهُ، وجمعها وَدِیّ.
و قوله(علیه السلام): «حتی تشکل أرضها غراساً» هو من أفصح الکلام، و المراد به أن الأرض یکثر فیها غراس النخل حتی یراها الناظر علی غیر تلک الصفه التی عرفها بها فیشکل علیه أمرها و یحسبها غیرها.

• وصیت اقتصادی نسبت به اموال شخصی

این دستوری است که بنده ی خدا علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان نسبت به اموال شخصی خود، برای خشنودی خدا، داده است، تا خداوند با آن به بهشتش در آورد، و آسوده اش گرداند؛ همانا سرپرستی این اموال بر عهده ی فرزندم حسن بن علی است. آنگونه که رواست از آن مصرف نماید، و از آن انفاق کند، اگر برای حسن حادثه‌ای رخ داد و حسین زنده بود، سرپرستی آن را پس از برادرش به عهده گیرد، و کار او را تداوم بخشد. پسران فاطمه از این اموال به همان مقدار سهم دارند که دیگران پسران علی خواهند داشت، من سرپرستی اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم، تا خشنودی خدا، و نزدیک شدن به رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) و بزرگ داشت حرمت او، و احترام پیوند خویشاوندی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را فراهم آورم.

• ضرورت حفظ اموال

و با کسی که این اموال در دست اوست شرط می‌کنم که اصل مال را حفظ نموده تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند، و هرگز نهال‌های درخت خرما را نفروشند، تا همه ی این سرزمین یک پارچه زیر درختان خرما بگونه ای قرار گیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد. و زنان غیر عقدی من که با آنها بودم و صاحب فرزند یا حامله می‌باشند، پس از تولد فرزند، فرزند خود را گیرد که بهره ی او باشد، و اگر فرزندش بمیرد، مادر آزاد است، کنیز بودن از او برداشته، و آزادی خویش را باز یابد.(۱۹)
( «وَدّیه» به معنی نهال خرما، و جمع آن «وَدِیّ» بر وزن «علیّ» می‌باشد، و جمله ی امام نسبت به درختان «حتّی تشکل ارضها غراساً» از فصیح ترین سخن است یعنی زمین پر درخت شود که چیزی جز درختان به چشم نیایند.)

پی‌نوشت‌ها

۱- جامع السعادات ج ۲ ص ۱۴۰
۲- مستدرک الوسائل ج ۱۳ ص ۴۸ -و- بحار الانوار ج ۴۳ ص ۸۱ و ۳۱ -و- وسائل الشیعه ج ۱۴ ص ۱۲۳ -و- قرب الاسناد ص ۲۵ -و- لئالی الاخبار ج ۱ ص ۸۳
۳- محجّه البیضاء، ج ۳ ص ۱۰۴٫
۴- نامه ی ۳۱/ ۱۱۶ نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
۵- نامه ی ۳۱ نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
۶- خطبه ی ۸۰ نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
۷- خطبه ی ۸۰ نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
۸- بحار الانوار ج ۴۳ ص ۱۳۳ -و – شرح ابن ابی الحدید ج ۳ ص ۲۵۷ -و- مناقب ابن شهر آشوب ج ۳ ص ۳۵۶ -و- کنز المعال ج ۱۳ ص ۱۰۸ -و- مختصر تاریخ دمشق ج ۱۷ ص ۱۳۶
۹- مغیره قرشی، هاشمی است در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در مکه پیش از هجرت متولد شد و گفته اند جز شش سال از زندگانی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را درک ننمود. کنیه اش ابو یحیی بود. علی(علیه السلام) وصیت کرد که مغیره پس از او با امامه ازدواج کند. او نیز امامه را همسر خود نمود. و او کسی است که بر روی ابن ملجم چادر انداخت در هنگامی که علی(علیه السلام) را شمشیر زدند.
او بسیار نیرومند بود و با علی(علیه السلام) در صفین حضور یافت. در خلافت خلیفه ی سوم قاضی بود و از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) یک حدیث روایت کرده است(اسد الغایه -۴-۴۰۸)
۱۰- ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین(علیه السلام) ج ۴ فصل آخر
۱۱- حقّ الیقین، ص ۵۲ -و- صحیح مسلم -و- صحیح ترمذی
۱۲- سفرنامه ی ناصر خسرو ص ۱۵۷٫
۱۳- تاریخ اسلام ۸۰- ۶۱ ص ۱۵۸٫
۱۴- دائره المعارف تشیّع ج ۳ ص ۲۶۴٫
۱۵- وَاِن خِفتُم اَن لا تَعدِلُوا فواحده. آیه ی ۳ سوره ی نساء
۱۶- وسائل الشیعه ج ۱۵ ص ۸۵ حدیث ۳
۱۷- امالی شیخ صدوق ص ۴۳ -و – جلاء العیون مجلسی
۱۸- کشف الغُمّه ج ۱ ص ۳۷۴ -و- جلاء العیون مجلسی
۱۹- نامه ی ۲۴ نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف

منبع مقاله: دشتی، محمد؛(۱۳۸۰) امام علی(علیه السلام) و اخلاق اسلامی؛ قم؛ انتشارات امیرالمؤمنین(علیه السلام)، جلد اول چاپ سوم