اخلاق معاشرت-آداب سلام کردن و دست دادن

سلام و مصافحه

پیوندهاى اجتماعى، نیازمند تحکیم است. استوارسازى این رشته ها، با کلی گویى بدست نمی آید. باید نمونه هاى عملى و مصداق هاى خاص و روشن ارائه شود تا مرزهاى دوستى و پیوندهاى عاطفى استوارتر گردد و پایدار بماند.

سلام و دست دادن، یکى از این امور است. سلام، چراغ سبز آشنایى است. وقتى دو نفر به هم می رسند، نگاه ها که به هم می افتد، چهره ها که رو در رو قرار می گیرد، نخستین علامت صداقت و مودت و برادرى، «سلام دادن» است و در پى آن، دست دادن و «مصافحه».

دو نفر را تصور کنید که به یکدیگر می رسند، آشنا و دوست هم هستند. در این برخورد، بهتر است نخستین کلامشان چه باشد؟ آیا مناسب تر از «سلام» چیزى سراغ دارید؟

مفهوم سلام

سلام، اطمینان دادن به طرف مقابل است که: هم سلامتى و تندرستى تو را خواستارم، هم از جانب من آسوده باش و مطمئن که گزندى به تو نخواهد رسید. من خیرخواه تو هستم نه بدخواه و کینه ورز و دشمن. نیز نوعى درود و تحیت اسلامى است که دو مسلمان به هم می گویند. این معناى شعار اسلامى سلام است.

دست دادن و دست هم را صادقانه به گرمى فشردن، نشان دیگرى از محبت و صمیمیت و خیرخواهى است. دلها را به هم نزدیکتر و محبت ها را بیشتر می سازد. تماس دو دست، قلبها را نیز به هم نزدیکتر می کند اگر منافقانه و دروغ و فریب نباشد!

«دست در دست، چو پیوند دو قلب

گرمتر می گردد،

دل آزرده دوست،

نرمتر مى‌گردد …»

بارى … سلام، نام خداست و تحیت الهى؛ سفارش پیامبر است و امامان تا آنجا که فرموده اند: اگر کسى پیش از سلام شروع به سخن کرد، جواب ندهید: «مَنْ بَدَءَ بالکلام قبلَ السّلامِ فَلا تُجیبوهُ» (۱)

در حدیث دیگرى امام صادق (علیه السلام) از قول خداوند نقل می کند که: بخیل، کسى است که از سلام دادن به دیگرى بخل ورزد: «البخیلُ مَن بَخِلَ بِالسّلامِ» (۲)

راستى … سلام دادن به دیگرى، نه تنها چیزى از قدر و جایگاه انسان نمی کاهد و هیچ گونه ضرر و زیان مادى، پولى، آبرویى و … ندارد، بلکه محبت آور و صفابخش است و خداپسند و سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و روش و منش اولیاء الهى است.

به علاوه، نشانه اى از تواضع و فروتنى و نداشتن کبر است. انسان هاى متواضع، نه تنها زیان نمی بینند بلکه عزت و محبوبیت هم پیدا می کنند.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مِنَ التّواضُعِ اَنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقیتَ» (۳) از نشانه هاى فروتنى این است که به هر کس برخوردى، سلام دهى.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز فرمود: «اِذا تلاقَیْتُم، فَتَلاقُوا بِالتسلیم و التَّصافُح» (۴) هرگاه یکدیگر را دیدار کردید، با «سلام» و «دست دادن» با هم دیدار کنید.

ادب و آداب سلام

سیره رفتارى پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن بود که به هر که می رسید ـ حتى کودکان ـ ابتدا به او سلام می کرد، به خصوص در مورد سلام کردن به کودکان می فرمود: پنج صفت است که تا زنده ام، آنها را رها نخواهم کرد، یکى هم سلام دادن به کودکان است تا پس از من سنت گردد. (۵)

این خصلت خجسته، از اخلاق حسنه و روحیه پاک و تواضع او سرچشمه می گرفت. اینها درست؛ ولى ادب اقتضا می کند که کوچکترها به بزرگترها سلام کنند.

در حدیث آمده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کوچک به بزرگ سلام کند، یک نفر به دو نفر و جمعیت کم به جمعیت فراوان، و سواره بر پیاده، و رهگذر بر کسى که ایستاده است؛ و ایستاده بر کسى که نشسته است. (۶) و البته که اگر جز این باشد، نشانِ تواضع نخواهد بود! سلام را باید آشکارا بلند و با صداى رسا ادا کرد.

احادیث فراوانى با عنوانِ «الجهرُ بالسّلام» و «افشاء سلام» آمده که سفارش اکید دارد که سلام‌ها، رسا و بلند باشد، نه زیر لب و آهسته و نامفهوم و ناقص. جواب سلام نیز باید همین گونه باشد یعنى بلند و واضح تا طرف بشنود.

اگر در برخورد با دیگران یا ورود به جلسه و جمعى، یا رسیدن به خانه و محل کار، سلام بگویید ولى آهسته، شاید سلامتان را نشنوند. با این که شما سلام داده اید، ولى به دلیل سر و صدا یا جمع نبودن حواس یا هر عامل دیگر، سلامتان را نشنوند، شما را بی ادب و بی اعتنا خواهند شمرد و متکبر خواهند پنداشت یا اگر سلام دیگرى را جواب دهید اما آهسته و زیر لب، به گونه اى که نفهمد و نشنود، شاید پیش خود فکر کند مساله اى، خصومتى و … پیش آمده، یا شما سرسنگین و متکبر شده اید که حتى جواب سلامش را هم نمی دهید یا با دشوارى و بی علاقگى جواب می دهید.

راه جلوگیرى از این سوءتفاهم ها و بدگمانی ها، رعایت همان دستور دینى در معاشرت ها است یعنى آشکارا سلام کردن.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «هرگاه یکى از شما سلام می دهد، سلامش را آشکارا بگوید. نگوید که سلام دادم، ولى جوابم ندادند. شاید سلام داده ولى آنان نشنیده باشند! و هرگاه یکى از شما جواب سلام می دهد، جواب را آشکارا و بلند بگوید تا آن مسلمان دیگر نگوید که سلام کردم ولى جوابم را ندادند!» (۷)

اگر سلام مستحب است، جوابش واجب است. البته بیشترین ثواب نیز از آنِ کسى است که شروع به سلام کند. آن که سلام می دهد، پاسخش را باید گرمتر و بیشتر داد، چرا که سلام نوعى تحیت و هدیه از سوى یک مومن است و هدیه را باید پاسخى بهتر ارائه داد تا نشان قدرشناسى باشد. این تعلیم قرآن کریم است که تحیت دیگران را به گونه اى بهتر پاسخ دهید: «… فَحَیُّوا بِاَحْسَنَ منها» (۸)؛ یا مثل همان را بازگردانید.

دست دادن

گفتیم که مصافحه هم، دوستی آور، کدورت زدا و محبت آفرین است. ما علاقه خود و صمیمیت را با دست دادن ابراز می کنیم. برعکس، اگر با کسى کدورت و دشمنى داشته باشیم، از دست دادن با او پرهیز می کنیم. به همین خاطر، این دستور مقدس و پربرکت اسلامى، در تحکیم رابطه هاى دوستى و اخوت، ثمربخش است.

امام باقر (علیه السلام) فرمود: هر دو نفر مومنى که با هم دست بدهند، دست خدا میان دست آنان است و دست محبت الهى بیشتر با کسى است که طرف مقابل را بیشتر دوست بدارد. (۹) و نیز امام صادق (علیه السلام) فرمود: هنگامى که دو برادر دینى به هم می رسند و با هم دست می دهند، خداوند با نظر رحمت به آنان می نگرد و گناهانشان، آن سان که برگ درختان می ریزد، فرو مى‌ریزد تا آن که آن دو از هم جدا شوند. (۱۰)

شیوه مصافحه

دست دادن نیز، همچون سلام، ادب و آدابى دارد. یکى از آنها پیوستگى و تکرار است. در یک سفر و همراهى و دیدار، حتى چند بار دست دادن نیز مطلوب است.

ابوعبیده نقل می کند: همراه امام باقر (علیه السلام) بودم. اول من سوار می شدم، سپس آن حضرت. چون بر مرکب خویش استوار می شدیم، سلام می داد و احوالپرسى می کرد، چنانکه گویى قبلاً یکدیگر را ندیده ایم. آنگاه مصافحه می کرد.

هرگاه هم از مرکب فرود می آمدیم و روى زمین قرار می گرفتیم، باز هم به همان صورت، سلام می کرد و دست می داد و احوالپرسى می کرد و می فرمود: «با دست دادن دو مومن، گناهانشان همچون برگ درختان فرو می ریزد و نظر لطف الهى با آنان است تا از هم جدا شوند.» (۱۱)

از آداب دیگر مصافحه، فشردن دست از روى محبت و علاقه است اما نه در حدى که سبب رنجش و درد گردد. (۱۲)

جابر بن عبداللّه می گوید: در دیدار با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن حضرت سلام کردم. آن حضرت دست مرا فشار داد و فرمود: دست فشردن، همچون بوسیدنِ برادر دینى است. (۱۳)

همچنین هنگام مصافحه، طول دادن و دست را زود عقب نکشیدن از آداب دیگر این سنت اسلامى است. در مصافحه، پاداش کسى بیشتر است که دستش را بیشتر نگه دارد. (۱۴)

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز این سنت نیکو را داشت که چون با کسى دست می داد، آن قدر دستِ خود را نگه می داشت، تا طرف مقابل دست خود را سست کند و عقب بکشد. (۱۵)

بارى … محبت قلبى را باید آشکار ساخت. علاقه، گنجى نهفته در درون است که باید آن را استخراج و آشکار کرد تا از برکاتش بهره برد. روشن ترین خیر و برکتش، تقویت دوستی ها و تحکیم آشنایی ها و رابطه ها است.

به دستور اسلام، هرگاه مومنى را ملاقات می کنید، مصافحه کنید، خوشرویى و چهره گشاده و بشّاش و خندان به هم نشان دهید. (۱۶)

از آثار دیگر مصافحه، کینه زدایى است. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «تَصافَحُوا، فَاِنَّ التّصافُحَ یُذْهِبُ السَّخیمَه» (۱۷) و «تَصافَحُوا فَاِنَّهُ یَذْهَبُ بالْغِلِّ»؛ (۱۸) مصافحه کنید و دست دهید چرا که آن، کینه و کدورت را می زداید.

دست دادن با زنان

بر اساس مکتبى بودن مرز دوستی ها و رابطه ها و معاشرت ها، دست دادن با نامحرم، حرام است و صِرف دوستى و رفاقت و آشنایى و همکار بودن، دلیل نمی شود که کسى با نامحرم و اجنبى، مصافحه کند. روشنفکرمآبى در این مساله جایى ندارد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: با زنان دست نمی دهم (۱۹) (البته زنان نامحرم). و در حدیث نبوى دیگرى آمده است: «اگر زنى بخواهد با مرد نامحرم دست بدهد (که نباید دست دهد) و ناچار باشد، یا بخواهد با او «بیعت» کند، از پشت لباس (و با وجود حایل و پوشش دست و دستکش) مانعى ندارد». (۲۰)

البته معیار عمل، فتواى مجتهدى است که از او تقلید می کنید و هر مسلمان متعهد، باید براى عمل خود ملاک و حجت شرعى داشته باشد.

پی نوشت ها

۱ـ سفینه البحار، محدث قمى، ج۱، ص ۶۴۵؛
۲ـ میزان الحکمه، رى شهرى، ج۴، ص۵۳۵؛
۳ـ خصال صدوق، ص۱۱؛
۴ـ سفینه البحار. ج۱، ص۴۶۵؛
۵ـ بحارالانوار (بیروت)، ج۷۳، ص۱۰؛
۶ـ میزان الحکمه، ج۴، ص۵۳۸؛
۷ـ اصول کافى (عربى) کلینى، ج۲، ص۶۴۵؛
۸ـ نساء، آیه ۸۶؛
۹ـ اصول کافى، ج۲، ص۱۷۹؛
۱۰ـ همان، ص۱۸۳؛
۱۱ـ همان، ص۱۷۹؛
۱۲ـ بحارالانوار، ج۷۳، ص۲۶؛
۱۳ـ همان، ص۲۳؛
۱۴ـ همان، ص۲۸؛
۱۵ـ همان، ص۳۰؛
۱۶ـ میزان الحکمه، ج۵، ص۳۵۵؛
۱۷ـ بحارالانوار، ج۷۴، ص۱۵۸؛
۱۸ـ میزان الحکمه، ج۵، ص۳۵۴؛
۱۹ـ کنزالعمّال، حدیث ۴۷۵؛

منبع: پیام زن؛ شماره ۶۴؛ نویسنده: جواد محدثى