کسب حلال، به نوعی از فعالیت اقتصادى گفته مى‌شود که در چهار چوب قوانین اسلامى و شرعى انجام مى‌شود و مهمترین خصوصیت آن، نفع خود انسان چه از لحاظ مادى و چه از لحاظ معنوى و از طرفی رعایت کردن حق الناس مى‌باشد.
این سخن گرچه به آسانى گفته مى‌شود اما در مقام عمل بسیار سخت است تا جایی که در بعضى روایات ائمه طاهرین (علیهم السلام)، تلاش برای بدست آوردن روزى حلال را از شمشیر زدن در میدان جنگ سخت تر شمرده اند.[۱]
در مورد کسب حلال و نیز فعالیت هاى اقتصادى مشروع، به روایات بسیارى در منابع اسلامى برمى خوریم که ائمه (علیهم السلام)، مؤمنین را به این گونه فعالیت ها تشویق مى‌کنند مانند آن که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حکم جهاد معرفى می‌کنند.[۲]
وقتى به کوشش شایسته و نیکو در این راه امر می‌شویم تا آنجا که رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) کسی که در راه تحصیل و بدست آوردن روزى براى خانواده کوشش می‌کند را به مجاهد فى سبیل الله (در راه خدا) تشبیه می‌کنند. «الکاد على عیاله کالمجاهد فى سبیل الله».[۳] در مقابل از بیکارى و تنبلى و سربار بر جامعه بودن نهى می‌شویم در این زمینه مفضل بن عمر از حضرت صادق (علیه السلام) نقل مى‌کند که ایشان فرموده اند:
«لا تکونوا کلاّ علی الناس»؛ یعنى سربار جامعه نباشید.[۴]
از مطالبى که گفته شد، به این نتیجه مى‌رسیم که به طور کلى اسلام با کسب و کار و فعالیت هاى صحیح اقتصادى کمال موافقت را دارد و حتى به آن سفارش اکید دارد اما در مقابل از نزدیک شدن به مال حرام و شبهه ناک به شدت نهى فرموده است: امام پنجم در این باره می‌فرماید: «ان الذنوب کلها شدیده و اشدها ما نکبت علیها اللحم و الدم»[۵]؛ همه گناهان سخت مى‌باشند و سخت ترین آنها گناهى است که گوشت و پوست از آن روئیده باشد.
تذکر این نکته نیز لازم به نظر مى‌رسد که وجود انسان، دو بعد دارد: یکى بعد جسم او که تحت تأثیر ظاهرى و مادى غذا است و معمولاً ما در مورد ظاهر غذایى که مى‌خوریم دقت کافى را به کار مى‌بریم و به بعد معنوى، که حلال و حرام بودن آن است کمتر توجه مى‌کنیم؛ بعد دیگر انسان، روح اوست که غذا به شدت بر آن تأثیر گذار است تا جایی که در حالات بعضى از اولیاء الله و بزرگان نوشته اند که با خوردن یک لقمه شبهه ناک، آن هم به صورت اتفاقى، تا مدتها از توفیق نماز شب محروم می‌شده اند.[۶]
مولانا جلال الدین بلخى با بیان اصل علیت و نظام علت و معلول در عالم می‌فرمایند:
چون ز لقمه تو صید بینى و دام جهل و غفلت آید آنرا دان حرام
لقمه‌اى کان نور افزود و کمال آن بود آورده از کسب حلال[۷]
در واقع مولانا، حسد و جهل و غفلت و به طور کلى صفات ناپسند را، زاییده لقمه حرام می‌دانند. مرحوم علامه جعفرى(ره) در تفسیر این بیت مولانا «علم و حکمت زاید از لقمه حلال عشق و رقت آید از لقمه حلال» می‌فرماید: لقمه حلال براى دل انسان، علم و حکمت و عشق و ظرافت ایجاد مى‌کند و هنگامى که دیدى حسادت و جهل و غفلت تو روز افزون است بدان که نتیجه همان لقمه هاى حرامى است که خورده ای… لقمه حلال عالی ترین پدیده‌اى را که براى انسان ممکن است، ایجاد مى‌کند.[۸]
در این زمینه عالم و زاهد بزرگ مرحوم شیخ على اکبر نهاوندى مى‌فرماید: چون غذاى حرام به شکم وارد شد، مصداق آیه: «و الذى خبث لا یخرج إلا نکداً»[۹] از خبیثت چیزى جز خبیث خارج نشود و مصداق آن در ضرب المثل ها این بیت است که: از کوزه همان تراود که در اوست … و قوت یافتن و بسته شدن نطفه‌اى که با لقمه حرام بسته و رشد یافته، چیزى جز خباثت نمى‌باشد و چگونه مى‌توان به چشم او امیدوار بود که به نامحرم نگاه نکند و یا با زبان غیبت نکند و این چنین است حال سایر اعضاء به نسبت به معاصى که صادر شده از شخص.[۱۰] نیز عالم ربانى مرحوم نراقى در کتاب معراج السعاده مى‌نویسد:
دلى که از لقمه‌حرام روئیده باشد، کجا و قابلیت انوار عالم قدس کجا و نطفه‌اى که از مال حرام هم رسیده باشد، به مرتبه رفیع انس با پروردگار چکار، چگونه پرتو عالم نور بدلى تابد که غذاى حرام، آن را تاریک کرده و کی پاکیزگى و صفا براى نفسى حاصل مى‌شود که کثافات مال شبهه ناک، آن را آلوده و چرک آلود نموده باشد.[۱۱]
از آنچه گفته شد بنا به اصل علیت، غذاى حرام بر روح و روان انسان بسیار تأثیر گذار است و این تأثیر بر روان فرزند، به هیچ وجه قابل انکار نیست چنان که در طول تاریخ، غالب افراد فاسدى چون معاویه بن ابى سفیان، از دامان کسانى چون هند جگرخوار برآمده اند که سخن حق در آنها هیچ تأثیری نمى‌کند کما این که امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا فرمود: «شکم هاى شما، از حرام پر شده؛ لاجرم سخن حق را شنوا نیستید». و در مقابل، صالحانى چون شیخ انصاری (ره) که از پستان پاک مادرانى شیر خورده اند که هیچ گاه بدون وضو به آنها شیر نمى‌دادند.
در پایان، این نوشتار را با سخنی از استاد اخلاق، حضرت آیت الله مظاهرى (مدظله) به پایان مى‌بریم. ایشان در مورد تأثیر غذا مى‌فرمایند: غذاى حلال در آن وقت (انعقاد نطفه)، تأثیر عجیبى روى بچه دارد؛ چنان چه غذای حرام در شقاوت اولاد، تأثیر عجیبى دارد… غذاى حرام، مال حرام، از هر آتشى بدتر است. اگر نطفه بچه منعقد شود از غذاى حرام، رستگار شدن او کارى است بس مشکل[۱۲]
کتاب ریحانه بهشتى تألیف سیما مخبر، انتشارات نور الزهرا، قم، ۱۳۸۲ برای مطالعه بسیار مفید است.
پی‌نوشت‌ها
[۱] . میزان الحکمه نشر سازمان تبلیغات صفر ۱۴۱۶ حدیث شماره ۴۲۹۳ ص ۵۰۹، ج۲،
[۲] . میزان الحکمه، ص ۱۲۰، ج۴، حدیث شماره ۷۲۱۳ و ۷۲۱۴،
[۳] . بحارالانوار ج۱۰۳، ص ۱۳ حدیث ۵۹، المطبعه الاسلامیه ربیع الثانى ۱۳۸۹قمری.
[۴] . میزان الحکمه ص ۱۲۱ ج۴، حدیث ۷۲۲۲،
[۵] . اصول کافى ج۵، ص ۱۲۰ چاپ اسوه ۱۳۷۹ش.
[۶] . مفاسد مال و لقمه حرام(داستان مرحوم شیخ عباس قمى ص ۳۶، سید اسماعیل گوهرى انتشارات احمدى ۱۳۷۷،
[۷] . مثنوى دفتر اول ص ۶۶ بیت ۱۶۴۵ انتشارات بهنود ۱۳۷۵،
[۸] . شرح مثنوى علامه جعفرى ج۱ ص ۷۱۹،
[۹] . اعراف ۵۸،
[۱۰] . خزثیه الجواهر، ص ۴۳۰، موعظه در تأثیر اغذیه از حدیث حلیت و حرمت در انسان.
[۱۱] . معراج السعاده انتشارات مطبوعاتى حسینى ص ۳۱۳ چاپ ۷۵،
[۱۲] . تربیت فرزند از نظر اسلام انتشارات ام ابیها سال ۷۸ ص ۴۳ و ۵۰،
منبع: تبیان
