زاهر بن عمرو کندی از جمله کسانی است که در قیام امام حسین (ع) شرکت جست و در حماسه عاشورا به شهادت رسید. متاسفانه اطلاعاتی کمی در مورد زندگی زاهر بن عمرو در دسترس است، با این حال تلاش شده تا به آنچه پیرامون او در منابع موثق ذکر شده، اشاره شود.
بزرگ ترین درس عاشورا
تاریخ عاشورا، درس های اخلاقی، سیاسی و اجتماعی ارزنده و متنوعی را به امت اسلامی، بلکه به همه آزادی خواهان راستین، ارائه می کند؛ اما بزرگ ترین درس آن، هشدار نسبت به استحاله فرهنگی و سیاسی یک جامعه ارزش مدار است.
این درس، خصوصا برای ملت ایران ـ که با الهام گرفتن از فرهنگ عاشورا و رهبری یکی از فرزندان راستین ابا عبدالله الحسین، امام خمینی انقلابی را بر پایه ارزش های اسلامی پدید آوردند ـ الهام بخش، بیدار کننده و عبرت آموز است.
واقعیت این است که تاریخ عاشورا، از ظرفیت بی بدیلی در هدایت انسان ها و ساختن جامعه آرمانی انسانی و مبتنی بر ارزش های اسلامی، برخوردار است و با توجه به این ظرفیت فرهنگی، راز این حدیث نبوی گشوده می گردد که: در حساس ترین نقطه عرش الهی، از امام حسین (ع) به عنوان «چراغ هدایت» و «کشتی نجات»، یاد شده است:
«إِنَّ اَلْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ فِی اَلسَّمَاءِ أَکْبَرُ مِنْهُ فِی اَلْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمَکْتُوبٌ عَنْ یَمِینِ عَرْشِ اَللَّهِ مِصْبَاحُ هُدًى وَ سَفِینَهُ نَجَاهٍ[۱] حسین بن علی (ع) در آسمان، مقامی برتر از زمین دارد؛ چرا که در سمت راست عرش الهی، درباره او نوشته شده است: چراغ هدایت و کشتی نجات».
بی تردید، همه امامان اهل بیت (ع)، چراغ هدایت و کشتی نجات اند؛ اما ظرفیت فرهنگی تاریخ عاشورا، سبب شده است که نام امام حسین (ع) بدین عنوان به ثبت برسد.
آری! بهره گیری صحیح از این ظرفیت می تواند نه تنها ملت های مسلمان، بلکه جهان را از بن بست اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ای که امروز گرفتار آن است، نجات دهد. این است راز آن همه تاکید اهل بیت (ع) بر زنده نگه داشتن عاشورا، رفتن به کربلا و زیارت سیدالشهدا.[۲]
محدودیت منابع تاریخی پیرامون شهدای کربلا
مصادری که به شرح تفصیلی یا حتی اجمالی شهدای کربلا پرداخته باشد، بسیار محدود است. اهتمام محققین اصحاب شیعه به تدوین آثار معرفتی، فقهی، کلامی و تفسیری أئمه (ع) که بیشتر اوقات آنان در ایام تقیه و گاه فتنه سپری شد، فرصت ثبت شخصیت متعالی شیعیان کامل و برگزیده مانند اصحاب امیر المومنین (ع) به ویژه اصحاب سیدالشهداء (ع) را از آنان سلب نمود. افزون بر این، ثبت و ضبط حالات اصحاب اهل بیت (ع) و ترجمه نویسی رواج اندکی داشته و اغلب، شرح حال بعضی از مشاهیر و ممتازین اصحاب کربلا دهان به دهان و سینه به سینه، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.
این نکته را نیز باید در نظر داشت که مستند کردن شخصیت های مؤثر در واقعه عاشورا در زمان حکومت بنی امیه و سپس بنی عباس و ترویج آنان که خطر حبس و شکنجه و مرگ را به دنبال داشت، نیاز به دانشمندان از جان گذشته داشت که در آن زمان بسیار اندک بود.
همچنین اهل بیت (ع) در مواقع مقتضی، نام و شرح حال بسیاری از شهدای کربلا را برای برخی از شاگردان خود مانند فضیل بن زیبر رسان، بیان کرده اند که بلافاصله مکتوب گردید اما متأسفانه فقط بخش اندکی از آن آثار موجود است.
اخباری که از اصحاب سیدالشهداء (ع) موجود است، اگر صحیح و مستند باشد، حاصل تلاش افرادی است که به نحوی با شهدای کربلا انتساب داشته اند. کسانی که عضو خانواده یا خاندان یا قبیله یا اهل کوفه بوده اند، به نام و حالات خاص اصحاب سیدالشهداء (ع) پرداخته و آن را نزد شیعیان بازگو نموده اند.
گاهی با ضمیمه کردن شواهد تاریخی و قرائن نسب شناسی، گوشه ای از ترجمه اصحاب امام (ع) در واقعه عاشورا تشخیص داده می شود.
با گذر زمان، شیعیان برای حفظ میراث معرفتی و فقهی اهل بیت (ع) و احادیث آنان، به تحقیق و گردآوری مطلب پیرامون راویان و اصحاب روی آوردند و به مرور زمان « علم رجال» که در آن از دلائل و شواهدی که وثاقت راویان حدیث را اثبات می کند، شکل گرفت. از این رهگذر جایگاه بلند بسیاری از اصحاب اهل بیت (ع) مورد اشاره قرار گرفته است. هر چند پیدایش علم رجال در میراث و سپهر علمی شیعه، دارای ارزش و اهمیت بسیار بود ولی به دلیل آن که اکثر شهدای کربلا از راویان حدیث ائمه نبودند، نتوانست کمک شایانی به معرفی و شرح حال آنان کند.
اکنون با توجه به مطالب مورد اشاره، تا حدودی روشن می شود که چرا اطلاعات بسیار اندکی در مورد برخی از اصحاب امام حسین (ع) از جمله زاهر بن عمرو کندی در دست داریم. در ادامه شرح حال مختصری از زندگی این یار وفادار سیدالشهداء (ع) بر اساس منابع موثق تاریخی بیان می کنیم.
همراهی زاهر بن عمرو کندی با پیامبر (ص) و امام علی (ع)
در کتب و منابع تاریخی، گزارش دقیقی پیرامون دوران کودکی و جوانی زاهر بن عمرو کندی و چگونگی و زمان اسلام آوردن او نیامده است؛ اما گفته اند که زاهر بن عمرو اواخر عمر رسول خدا (ص) را درک کرده و از ایشان روایت نموده است.[۳]
زاهر پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، به خیل اصحاب امیرالمومنین (ع) پیوسته است.[۴] پس از شهادت امیر المومنین (ع) زاهر بن عمرو در کوفه مصاحب و همراه عَمرو بن حَمِق خزاعی صحابی عارف و بزرگوار پیامبر (ص) و امام علی (ع) گردید.[۵]
فرار زاهر بن عمرو از دست سربازان معاویه
پس از شهادت امیرالمومنین علی (ع)، معاویه به دنبال دستگیری عَمرو خزاعی برآمد. عَمرو به همراه زاهر، شبانه به بیابان فرار کرد و در هنگام پیمودن مسیر، عمرو دچار مار گزیدگی شد. وقتی صبح شد، عمرو به زاهر گفت: حبیبم رسول خدا (ص) به من فرمود: جن و انسان در ریختن خون تو مشارکت می کنند، بنابراین من به زودی کشته خواهم شد.
طولی نکشید که مأموران معاویه آنان را محاصره کردند. عمرو از زاهر خواست خود را مخفی کند تا پس از شهادتش، بدن او را دفن کند. ابتداء زاهر بن عمرو نپذیرفت و خواست در کنار او بماند و از او دفاع کند. اما عمرو به او گفت: آنچه از تو می خواهم انجام بده؛ زیرا خداوند به زودی نفع زیادی به تو مرحمت می کند.
زاهر بن عمرو سخن او را پذیرفت و مخفی شد. مأموران معاویه، عمرو بن حَمِق خزاعی را یافته، سر از بدنش جدا کردند و با خود بردند. زاهر بن عمرو نیز از مخفیگاه خود خارج شد و بدن عمرو را دفن کند.
پیوستن زاهر بن عمرو به امام حسین (ع)
زاهر بن عمرو زنده ماند تا در آینده ای نه چندان دور، به توفیق و هدایتی الهی یعنی یاری امام حسین (ع) دست یابد. او در سال شصتم هجری در موسم حج به محضر امام حسین (ع) شرفیاب شد و همراه آن حضرت به کربلا آمد و در روز عاشورا به شهادت رسید.[۶] او در حملات ابتدایی دشمن به لقاء الهی نائل شد.[۷]
پس از شهادت او جمعی دیگر از اصحاب در حملات ابتدایی، امام حسین (ع) طی سخنانی، دشمنان خود را مستحق عذاب الهی دانست. آن بزرگوار دست به محاسن شریف خود کشید و خطاب به سربازان اُموی فرمود:
«اِشْتَدَّ غَضَبُ اَللَّهِ عَلَى اَلْیَهُودِ إِذْ جَعَلُوا لَهُ وَلَداً وَ اِشْتَدَّ غَضَبُهُ عَلَى اَلنَّصَارَى إِذْ جَعَلُوهُ ثَالِثَ ثَلاَثَهٍ وَ اِشْتَدَّ غَضَبُهُ عَلَى اَلْمَجُوسِ إِذْ عَبَدُوا اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ دُونَهُ وَ اِشْتَدَّ غَضَبُهُ عَلَى قَوْمٍ اِتَّفَقَتْ کَلِمَتُهُمْ عَلَى قَتْلِ اِبْنِ بِنْتِ نَبِیِّهِمْ أَمَا وَ اَللَّهِ لاَ أُجِیبُهُمْ إِلَى شَیْءٍ مَمَّا یُرِیدُونَ حَتَّى أَلْقَى اَللَّهَ تَعَالَى وَ أَنَا مُخَضَّبٌ بِدَمِی؛[۸]
هنگامی که یهود برای خداوند فرزند قائل شدند و نصاری او را یکی از سه معبود خود کردند و مجوس خورشید و ماه را پرستیدند، خداوند بر آنان غضب کرد. اکنون قومی در قتل فرزند پیامبرشان یکی شده اند، حتما بر آنان غضب خواهد کرد. به خدا سوگند، هرگز شما را در آنچه از من طلب می کنید (بیعت با یزید) پاسخ نمی دهم تا آغشته به خون خویش، خداوند را ملاقات کنم.»
نام زاهر بن عمرو در زیارتنامه ها نیز آمده است. در دو زیارت نامه رجبیه و ناحیه مقدسه (غیر معروفه) به زاهر بن عمرو چنین سلام داده شده است: «السَّلامُ عَلی زَاهِرٍ مَولَی عَمْروِ بْنِ الْحمق»[۹]
جمع بندی
زاهر بن عمرو کندی، از اصحاب پیامبر اسلام (ص) و امیرالمومنین (ع) بوده است. پس از شهادت امیر المومنین (ع)، حکومت معاویه به دنبال دستگیری زاهر بن عمرو و عمرو بن حمق برآمد که زاهر توانست فرار کند ولی عمرو به شهادت رسید. زاهر در حج سال شصت هجری به امام حسین (ع) پیوست و در کربلا به شهادت رسید.
پی نوشت ها
[۱] مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۱۸۴.
[۲] محمدی ری شهری، شهادت نامه امام حسین (علیه السلام) بر پایه منابع معتبر، ج ۱، ص ۹.
[۳] بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، ص ۵۱۱.
[۴] طوسی، رجال الطوسی، ص ۱۰۱.
[۵] ابن حیون، شرح الاخبار، ج ۲، ص ۳۱.
[۶] ابن حیون، شرح الاخبار، ج ۲، ص ۳۱.
[۷] ابن شهر آشوب، المناقب، ج ۴، ص ۱۱۳.
[۸] مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۵، ص ۱۰.
[۹] ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۷۹ و ۳۴۶.
منابع
- ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الائمه الاطهار، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ـ دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (ع)، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۲ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، المعهد الألمانی للابحاث الشرقیه، ۱۴۲۹ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، الشریف الرضی، بی تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدی ری شهری، شهادت نامه امام حسین (علیه السلام) بر پایه منابع معتبر، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۹۲ش.
منبع اقتباس: قرائتی ستوده، احسان، اصحاب سیدالشهداء (علیه السلام)، تهران، مدرسه علمیه دارالسلام، مرکز نشر، ۱۳۹۶ش. ص ۱۶ـ۱۳ و ۳۵۲ـ۳۵۰.
