خوش زبانی مقدمه خوش دلی زوجین-۲

د. استفاده از شوخی(۲۰)

خانواده‌ها هنگامی که با مشکلات زندگی رو به رو می‌شوند، اغلب بیشتر جدّی می‌شوند و فکر می‌کنند چون موقعیت احساس‌تر شده است، آن‌ها نیز باید جدّی‌تر برخورد کنند؛ امّا این حالت انسان را از خود شناسی دور می‌کند و فضای گفت و گو را از لطافت خارج می‌سازد. نگریستن به بیهودگی موقعیت یا مبالغه‌آمیز کردن آن می‌تواند به میزان بسیار زیاد به بینش و خویشتن‌شناسی فرد نینجامد.

باید توجه داشت که استفاده از شوخی، نیازمند اعمال دقت لازم است؛ چون در صورتی که شوخی نشانه‌ای از بی‌اعتنایی به احساسات به شمار آید، نتیجه‌ای معکوس به بار خواهد آورد.

هـ. پرهیز از نق زدن

لوئیس تربان، عالم و روان‌شناس مشهور، از مطالعه دقیقی که در زندگی هزار و پانصد خانواده به عمل آورده، به این نتیجه رسیده است که شوهرها نق نق کردن زن را بزرگ‌ترین و کشنده‌ترین عیب می‌دانند. همین نتیجه از تحقیقات گالوپ پول روان‌شناس و جونسون تمیرامنت روان پزشک نیز به دست آمده است. شکایت کردن، ناله کردن، مقایسه کردن، تحقیر و تمسخر، اصرار بی‌جا بر یک موضوع و مرافعه راه انداختن، از انواع نق زدن است.

با توجّه به این که خصومت‌ها و کینه‌های نهانی همچون نارضایتی در امور جنسی، محرومیت از عشق و محبت، نارضایتی ممتد از نحوه زندگی باعث نق زدن می‌شود، راه عاقلانه این است که زن از نظر روان‌شناسی خود را تجزیه و تحلیل کند و ناراحتی پنهان خود را به شوهر بگوید و با همکاری شوهر در رفع آن بکوشد؛ امّا اگر او با تلخی چیزی را مکرّر از همسرش بخواهد، بدون شک هیچ انگیزه‌ای برای انجام دادن کار مطلوب در همسرش ایجاد نخواهد کرد و تکرار آن جز اتلاف انرژی نتیجه ی دیگری نخواهد داشت؛ ولی اگر با بیان شیرین از او کاری را بخواهد، احتمال انجام دادن آن به مراتب بیشتر خواهد بود.

و. بازی ارتباط(۲۱) و(۲۲)

هنگامی که فرد ارتباط دیداری، گفتاری و بدنی با همسر خود ندارد، احتمال ابراز جملات و مطالب نازیبا وجود دارد؛ ولی به هر اندازه و نسبت که ارتباط ایجاد شود، از احتمال طرح چنین مطالبی کاسته خواهد شد و آن گاه که این ارتباط به نحو کامل برقرار شود – یعنی فرد همسر خود را ببیند، با او سخن بگوید و او را لمس کند – احتمال تنش در روابط همسران به حدّاقل ممکن خواهد رسید.

در چنین حالتی ارسال پیام نامناسب یا پیام عصبانیّت و ناهمخوان به دیگری، بسیار دشوار است، همین طور، وقتی او پیام نامناسبی را برای شما می‌فرستد، احتمالاً با شما در تماس نیست؛(۲۳) بنابراین برای تحقّق خوش زبانی می‌توانید از بازی ارتباط بهره بگیرید.

ز. سرو کار داشتن با خشم(۲۴)

در بیشتر موقعیت‌های تعارض‌آمیز، خشم نقش مهمی دارد. سرچشمه بسیاری از بدزبانی‌ها، عصبانیت دو طرف یا یکی از آنهاست. بر این اساس، لازم است حالت خشم در آن‌ها مهار شود و بدین صورت می‌توان امیدوار بود که تندی و بدزبانی، به حدّاقل ممکن کاهش یابد.

برای برخورد با خشم، خانواده باید منبع خشم را برای هر یک از اعضا شناسایی کند. شناسایی عامل خشم هر یک از اعضاء به دیگران کمک می‌کند تا از ایجاد زمینه ی خشم آن‌ها جلوگیری کند. این نیز به نوبه خود، در جهت پیشگیری از پرخاشگری و بدزبانی مؤثر است. علاوه بر این، لازم است اعضای خانواده به شیوه‌های مهار خشم نیز آشنا شوند. گاهی ممکن است خشم بروز کند؛ ولی لازم است هم خود فرد و هم دیگران از راهکارهای مهار آن استفاده کنند تا هنگام بروز خشم، آسیب‌های احتمالی آن و از جمله بدزبانی کاهش یابد.

ح. عبارت‌های «من»(۲۵)

یکی از فنونی که به بهبود مهارت‌های ارتباطی خانوادگی می‌انجامد، استفاده اعضای خانواده از عبارت «من» به جای عبارت‌های تهدیدآمیز است. عبارت «من» با عبارت‌هایی نظیر «من فکر می‌کنم: یا «من حس می‌کنم» شروع می‌شود، نه با عبارت‌هایی از قبیل «تو باعث می‌شوی و…».

این بازگویی نه تنها محتوای کلام یا لحن گفتار را تغییر می‌دهد، بلکه باعث می‌شود که این عبارت‌ها کمتر شخص دیگر را آزار دهد. وقتی چنین جملاتی را از دیگری می‌شنوید، به او نخواهید گفت که نباید چنین احساسی داشته باشد؛ بلکه احساس او را مورد توجه قرار خواهید داد.(۲۶)

البته روشن است که عبارت‌هایی که با «من» شروع می‌شود، در صورتی تأثیرگذار است و طرف مقابل را به شنیدن علاقه‌مند می‌کند که گوینده ی آن درصدد زورگویی نباشد؛ بلکه بخواهد احساسات خود را ابراز کند؛ بنابراین مطرح کردن جملاتی مانند «من می‌گویم تو باید به آنچه من می‌گویم عمل کنی» یا «من ارزشی برای دیدگاه‌های تو قائل نیستم» و… نه تنها توجه مخاطب را به شنیدن مطالب معطوف نمی‌سازد، بلکه به اتخاذ حالت تدافعی و مقابله به مثل نیز دامن می‌زند.

ط. تقویت مثبت(۲۷)

در این تمرین هرگاه همسر شما چیزی می‌گوید که احساس خوبی در شما به وجود می‌آورد، بی‌درنگ به صورت لفظی یا غیر لفظی از او قدردانی کنید. سپاسگزاری از همسر به دلیل خوش زبانی و به کار بردن مطالب مؤدبانه و دل پسند او را تشویق می‌کند و پس از کسب بازخورد مثبت به این نتیجه برسد که خوش زبانی اش همواره تشویق و قدردانی همسر را به دنبال دارد.

از آنجا که تشویق‌های بیرونی زمینه‌ساز رفع تندی و بدزبانی می‌شود، به مرور جای خود را به تشویق درونی می‌دهد و فرد که در می‌یابد خوش زبانی چه اندازه به ایجاد تفاهم میان او و همسر کمک می‌کند، بدون چشم داشت تشویق‌های بیرونی، به خوش زبانی رو می‌آورد و از بدزبانی می‌پرهیزد.

ی. خاموش سازی(۲۸)

خاموش سازی، به فرآیند حذف رفتار نامطلوب از راه تقویت نکردن رفتار مورد نظر اطلاق می‌شود.(۲۹) همسری که همواره بدعنقی و بدزبانی را وسیله ی دستیابی به اهداف خود قرار می‌دهد، هنگامی که مورد توجه قرار گرفت و خواسته‌اش تأمین شد، به این وسیله رفتارش تقویت می‌شود و همواره از آن استفاده می‌کند؛ امّا بی‌اعتنایی به کج‌خُلقی و رفتار توهین‌آمیز وی، راه مؤثری برای کاهش بد‌قِلِقی‌های اوست که به تدریج رفتارهای نامطلوب را حذف خواهد کرد.

ک. عذرخواهی

هنگامی که به هر دلیل رفتار غیر مؤدبانه و حاکی از بدزبانی از ما سر می‌زند، با عذرخواهی می‌توان ضمن جلوگیری از گسترش دایره ی نزاع، به ایجاد حالت تفاهم و حالت ساختن فضای صمیمیّت در خانواده کمک کرد. گفتن جملاتی از قبیل «از آن چه به زبان آوردم، معذرت می‌خواهم»، «امیدوارم گفتار تند مرا ببخشی» و… تأثیر فوق العاده‌ای در این جهت خواهد داشت.

ل. تصدیق و تأکید

عبارت‌هایی، نشانه ی تصدیق، تأیید یا موافقت با اعمال و گفتار طرف مقابل است. نمونه‌های آن عبارتند از «خب»، «بله»، «درست»، «خیلی خوب»، «می‌فهمم»، «همین طوره» و اصواتی همچون «اهوم».

ما می‌توانیم در گفت و گوی خود – به ویژه در مکالمات تلفنی – از این پاسخ‌ها زیاد استفاده کنیم. ظاهراً این پاسخ‌ها به این معنا هستند که گفته‌های طرف مقابل را به خوبی دریافت کرده ایم و به آن توجه کافی داریم.(رزنفلد، ۱۹۸۷)

برخی محققان پیامدهای تقویت کننده ی این گفتارها را نشان داده اند. یکی از معروف‌ترین تحقیقات در این زمینه را گرینسپون(۱۹۵۵) صورت داده است. او از آزمودنی‌ها خواست هر تعداد کلمه را که می‌دانند، بازگو کنند. آزمایشگر نیز هر بار که آزمودنی اسم جمعی را می‌گفت، پاسخ می‌داد: «اوهوم». همین کار او باعث شد تا آزمودنی‌ها به طرز قابل توجهی از اسم‌های جمع بیشتر استفاده کنند.(۳۰)

این مهارت علاوه بر آن که نوعی پذیرش و تصدیق همسر به شمار می‌آید و می‌تواند زمینه ی ارتباط کلامی مؤثرتر همسران را فراهم سازد، چنانچه پس از خوش زبانی همسر مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند به تقویت خوش زبانی آنان بینجامد.

م. تحسین و حمایت

تحسین، واکنشی فراتر از تصدیق یا تأیید ساده و یا توافق با گفتار و اعمال طرف مقابل است. برخی از این نوع پاداش‌های کلامی عبارتند از تک کلمه‌ای مانند خوبه، عالیه(و دیگر صفات تفصیلی) و عبارت‌هایی همچون آفرین، چه جالب، ادامه بده و اظهاراتی پیچیده‌تر که به وضعیت مورد نظر بستگی دارد. استفاده ی مناسب از این نوع پاداش‌های کلامی، پیامدهای تقویت کننده‌ای خواهد داشت.(۳۱)

در روابط خانوادگی و از جمله روابط همسران، مهارت تحسین و حمایت کارایی و اهمیت خاصّی دارد. این مهارت نیز علاوه بر آن که تداوم ارتباط کلامی را به همراه دارد و اسباب گفت وگوی بیشتر زوج‌ها را فراهم می‌کند، کارکرد تقویتی نیز دارد و باعث می‌شود تا سخنان مناسب همسر با تحسین و حمایت تقویت شود و این قبیل مطالب در ادبیات همسر توسعه یابد.

البته لازم است این نکته مورد توجه قرار گیرد که به کار بردن این مهارت نباید جنبه ی تصنّعی و تشریفاتی به خود بگیرد و گوینده به تکرار بی‌روح این قبیل مطالب بسنده کند؛ بلکه لازم است موقعیت همسر و تحسین‌های مؤثر بر او در نظر گرفته شود و بر اساس آن، از کلمات و جملات متنوع و تأثیرگذار همراه با پشتوانه‌ای عاطفی استفاده شود.

ن. توسعه پاسخ

هنگامی که همسرمان در حالت گفت و گو با ما است، خیلی راحت می‌توانیم با چند توصیه و تصدیق ساده صحبت را خاتمه دهیم و موضوع دیگری را شروع کنیم؛ در حالی که اگر جواب را در ذهن خود بپرورانیم، شنونده اطمینان می‌یابد که حرف‌های او را به دقت گوش داده و محتوای آن را آن قدر ارزشمند دانسته ایم که درباره ی آن صحبت می‌کنیم.(۳۲) ما به چند شکل می‌توانیم پاسخ‌ها را پرورش دهیم:

– خلاصه کردن مطالب: خلاصه کردن مطالب همسر، شیوه‌ای مؤثر برای اعتماد هر چه بیشتر او و تداوم گفت و گو به شمار می‌آید؛

– پرسش: طرح پرسش از مطالبی که همسر بیان می‌کند، علاوه بر آن که علاقه و کنجکاوی ما را به آن موضوع نشان می‌دهد، همسر را نیز به ادامه ی گفت و گو ترغیب می‌کند؛

– انعکاس احساسات: هنگامی که ما احساسات همسر از قبیل ترس و خشم، آشفتگی، ضعف و… را برای او منعکس می‌سازیم، به او می‌فهمانیم که حق دارد چنین احساساتی داشته باشد. استفاده ی دقیق از این مهارت باعث می‌شود تا طرف مقابل حالات عاطفی خود را بیشتر بفهمد و بهتر درک کند.

س. پیرازبان(۳۳)

پیرازبان، یعنی هر آنچه که پس از کنار گذاشتن محتوای کلامی در گفتار باقی می‌ماند. اگر بخواهیم تعریفی قالبی از زبان ارائه دهیم، باید بگوییم زبان یعنی آنچه گفته می‌شود. پیرازبان به نحوه ی بیان این گفته‌ها اطلاق می‌شود و می‌تواند ما را فریب دهد؛ زیرا معمولاً این نحوه ی گفتار است که معنای گفته‌ها را تعیین می‌کند.(۳۴)

نحوه ی ادای جملات و کلمات محتوای متفاوت دارند؛ مثلاً در آن هنگام که خانم مسئله خرید را به همسر خود یادآوری می‌کند، می‌تواند هر یک از عبارت‌های زیر را به کار برد:

– خرید گوشت یادت نرود؛
– باز هم می‌گویم این گوشت لعنتی را بخر.

مفهوم هر دو عبارت یادآوری خرید گوشت به همسر است؛ ولی هر دو عبارت مضمون متفاوتی را به شنونده منتقل می‌کند.(۳۵)

شرر(۱۹۷۹) معتقد است بین سرعت گفتار و عصبانیت، رابطه ی مستقیمی وجود دارد: گفتار کسی که به شدّت عصبانی است، سریع‌تر از گفتار کسی است که کمتر عصبانی است.(۳۶) بر این اساس، یکی از مهارت‌هایی که به خوش زبانی در ارتباط میان همسران کمک می‌کند، آن است که علاوه بر توجه به محتوای پیامی که به همسر منتقل می‌شود، لحن گفتار را نیز مورد دقت قرار دهیم و با لحنی حاکی از صمیمیت، دلسوزی و علاقه‌مندی، محتوای مورد نظر را به او منتقل سازیم.

متانت

در مواردی، همسر با انجام دادن رفتاری نامطلوب زمینه ی پرخاشگری و بدزبانی طرف مقابل را فراهم می‌سازد. در این موقعیت‌ها، برخورد همراه با متانت مشکل گشاست؛ بنابراین هر موضوعی را که باعث عصبانیت شما می‌شود، روی یک تکه کاغذ بنویسید. هنگام ناراحتی، گله ی خود را اظهار نکنید، تحمل کنید تا هنگامی که شما و همسرتان در آرامش روحی به سر می‌برید، آن وقت شکایات را بیرون بیاورید و پیش خود بخوانید.

در چنین زمانی، بیشتر گله‌ها به خودی خود، ناچیز جلوه خواهد کرد و از مطرح شدن ساقط خواهد شد. وقتی درباره ی گله‌های عمده با همسرتان صحبت می‌کنید، بکوشید که عاقل، متین و منطقی باشید. بدون شک شکایت‌های شما، با همکاری و علاقه ی دو جانبه از بین خواهد رفت.

پی‌نوشت‌ها

۱- ابی الفضل جمال الدین، لسان العرب، ماده «طلب».
۲- بقره، ۸۳
۳- حجرات، ۱۱
۴- همزه، ۱
۵- شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص ۲۵۳
۶- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص۲۳۴
۷- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۳۷۸
۸- قطب الدین راوندی، الدعوات، ص ۲۷۸
۹- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۳۶۱
۱۰- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۹۶
۱۱- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۳۶۱
۱۲- میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۲۵۲
۱۳- همان، ج ۱۴، ص ۲۵۲
۱۴- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۵، ص ۳۲۴
۱۵- قال رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) ذروا الحسناء العقیم و علیکم بالسوداء الولود». میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۷۶
۱۶- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۷۸
۱۷- استفان کاوری، هفت عادت خوب خانواده، ترجمه سوسن ملکی، ص ۱۰۷
۱۸- دوروتی کارنگی، آیین همسرداری، ترجمه مهستی شهلایی، ص ۵۵
۱۹- دیویس کنث، خانواده، راهنمایی مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۳۰
۲۰- Homor Applied
۲۱- ویرجینیا ستیر، آدم سازی، ترجمه بهروز بیرشک، ص ۱۰۰-۱۱۸
۲۲- Communication Game
۲۳- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۳۸
۲۴- همان، ص ۱۴۳
۲۵- I statements
۲۶- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۶۶
۲۷- Positive Reinforcement
۲۸- Extinction
۲۹- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۵۱
۳۰- اون هارجی، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی و…، ص ۹۲
۳۱- همان، ص ۹۳
۳۲- همان، ص ۹۷
۳۳- Paralanguage
۳۴- اون هارجی، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی، ص ۷۳
۳۵- شکوه نوابی نژاد، مشاوره ازدواج و خانواده درمانی، ص ۲۷۰
۳۶- اون هارجی، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی و…، ص ۷۳

منبع: حسین زاده، علی؛(۱۳۹۱)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ سیزدهم