تفاوت قیامت صغری با تناسخ مورد ادعای بودیسم

اشاره:

در برخی مکاتب و مذاهب اعتقاد به تناسخ وجود دارد. آیین بودا یکی از این مکاتب است که بر تناسخ مبتنی است. در این نوشته بیان شده که مراد از قیامت صغری در اسلام چیست و معنای تناسخ در بودیسم  چیست. انگهی تفاوت بین این مقوله خود بخود روشن می گردد.

در آئین اسلام عقیده بر آن است که کسی پس از مرگ به دنیا باز نمی‌گردد، نه به صورت انسان و نه به صورتی دیگر.(۱) منظور از قیامت صغری همان مرگ است و چون با مرگ به طور مقدماتی به اعمال انسان‌ها رسیدگی می‌شود و مؤمنان در بهشت برزخی و فاسقان در جهنم برزخی می‌مانند، تا قیامت کبری فرا برسد(۲) و حساب‌رسی کامل صورت گیرد، مرگ را قیامت صغری نامیده‌اند برای این که بسیاری از گناهکاران پس از مدتی عذاب در جهنم برزخی نجات پیدا می‌کنند و در قیامت کبری بخشیده شده و به جهنم ابدی که پس از آن است وارد نمی‌شوند.(۳)

اما تناسخ چیز دیگری را می‌گوید. اندیشه تناسخ در آئین بودا که از آئین هندو گرفته شده و تغییراتی در آن داده شده است می‌گوید: کسی که رهایی نیافته و از چرخه هستی (سنساره) رها نگشته است، ناچار دوباره زائیده خواهد شد. شکل نوی وجود، لزوماً شکل انسانی نیست. جهان‌نگاری بودایی پنج سپهر، گاهی هم شش سپهر می‌شمارد که شخص می‌تواند در آنها دوباره زائیده شود: سپهر خدایان، جهان انسانی، سپهر ارواح، سپهر جانوران، و دوزخ. در برخی از متن‌ها از سپهر اهریمنان نیز سخن رفته است. زندگانی خدایان درازتر است و در شرایطی سعادتمندتر از شرایط انسان‌ها زندگی می‌کنند اما اینها هم مثل سایر موجودات، همین که کردارهای نیک‌شان ـ که برای آن از خدایان شده‌اند ـ از میان رفت باید به زمین برگردند. به این ترتیب آنها که به سپهرهایی غیر از جهان انسانی رفته‌اند باید به قدری در باز تولّدها چرخ بخورند تا به جهان انسانی بیایند تا بتوانند از طریق تعالیم بودا، از چرخه هستی نجات یابند.(۴) پس در تناسخ بودایی، ارواحی که به مقام رها شدگی (ارهت) نرسیده‌اند به همین دنیا باز می‌گردند ولی در اندیشه اسلامی، ارواح به این دنیا بازگردانده نمی‌شوند.(۵) نکته قابل توجه دیگر اینکه آئین بودا اعتقادی به روح و یا «خودِ» مشترک که در همه این زندگی‌ها شرکت کرده باشد ندارد و این تناقض هنوز در آئین بودا و تعالیم آن به وضوح حل نشده است.(۶) اگر منظور این است که صورت برزخی گناهکاران شبیه سپهرهای مورد ادعای بودیسم است، اولاً جهانی که این دو در آن اتفاق می‌افتند کاملاً متفاوت است و ثانیاً آن جهان‌بینی که این دو آئین بر آن بنا شده‌اند، به طور کلی با یکدیگر متفاوت می‌باشد و هر یک از دو اندیشه را باید بر مبنای جهان‌بینی اختصاصی خودش مطالعه کرد و نه بر اساس برخی شباهت‌های ظاهری که به ندرت هم دیده می‌شوند.

پی نوشت:

1. مؤمنون:۱۰۰.
2. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی، چاپ اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۶، ج ۹، سیره رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در قرآن، فصل دوم، اعجاز پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ ، در حدیثی از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل است که فرمودند: «کسی که می‌میرد پس به حقیقت قیامت او برپا می‌شود» مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۸، ص ۷.
3. تفسیر موضوعی، ج ۹، سیره رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در قرآن، فصل دوم. اعجاز پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله- .
4. هاسن ولفگانگ شومان، آئین بودا، ترجمه: ع . پاشایی، چاپ گلشن، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۷ ـ ۵۲.
5. مؤمنون:۱۰۰.
6. آئین بودا، ص ۴۴.