بررسی اصول اخلاق خانوادگی و همسرداری نزد پیامبر-۲

انواع و مصادیق این خشونت‌ها در کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عبارتند از:

۱- بداخلاقی در خانواده

۲- آزاردهی یکدیگر

۳- خشونت گفتاری شامل (دشنام دهی و ناسزاگویی- مسخره کردن- سرزنش نمودن- بهتان زدن – لعنت کردن- منت گذاشتن- مشاجره نمودن)

۴- خشونت رفتاری شامل (ترشرویی- فخرفروشی و خودنمایی- خشم و عصبانیت- زورگویی و سلطه گری- غیرت ورزی و تعصب بی‌جا- کناره‌گیری – کتک زدن).

۴- اصل شکیبایی و بردباری

از جمله ستون‌های پابرجایی، دوام، استحکام و کمال زندگی خانوادگی، شکیبایی و بردباری است. شکیبایی و بردباری تأکید شده در منطق نبوی شامل همه مسائل زندگی خانوادگی است. ممکن است گاهی خلق و خوی یکی از زوجین برای دیگری ناخوشایند نماید و یا علی رغم همه خوبی‌ها و نیک رفتاری‌ها یکی از آن دو، کج خلقی‌هایی داشته باشند که در این صورت راه چاره و بهترین وسیله مقابله شکیبایی و بردباری است.

پیامبر اکرم پیامدها و ثمرات شکیبایی و بردباری در زندگی خانوادگی را اینگونه برشمرده است: ۱- گشایش، توفیق و کامیابی ۲- پشیمانی و سامان یابی ۳- صلح و آشتی ۴- کاهش مصیبت و اندوه و سختی ۵- دفع آسیب و گرفتاری ۶- فرصت سازی(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸: ۴۷۱-۴۶۱-۳۷۲-۳۶۹).

۵- اصل عفو و گذشت

در منطق نبوی راه حل اساسی برای رفع کینه و کدورت، عفو و گذشت معرفی شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مظهر جوانمردی، گذشت و رحمت بود و چنان که در کلام الله مجید نیز می‌خوانیم (خُذ العَفَو وَ أمر بالعُرفِ) پیامبر هم اهل عفو بود و هم به نیکی‌ها دعوت می‌کرد. حتی دشمنانشان نیز از این رحمت گسترده بی‌بهره نبود. پیامبر به منظور ترویج معارف اسلامی، به امر خداوند تا آن جا که ممکن بود از عنصر کینه و کدورت بسیار دوری جست(طیبی،۱۳۸۹ :۵).

در راه و رسوم نبوی، بخشش و گذشت در خانواده قاعده حاکم و راسخ بوده و شخص رسول الله در تمام دوران زندگی خانوادگی‌اش از بخشش و گذشت دور نشده است ایشان در زندگی خانوادگی آنقدر با همسران خود از سر بخشش و گذشت رفتار می‌کرد که بعضی از آنان به خود جرات می‌دادند که با او بدرفتاری کنند.

آن حضرت هیچ وقت در امور خانه برای همسرانش تعیین تکلیف نمی‌کرد و کارِ خانه را یکسره به آنان واگذاشته بود و در بسیاری از امور به میل آنان عمل می‌کرد. حتی موضوع رازداری که از مهمترین شرایط یک همسر باوفا بود در بعضی از همسران پیامبر رعایت نمی‌شد و در مقابل، پیامبر با گذشت و عفو با ایشان رفتار می‌کردند.

رسول خدا به پیروان خود سفارش می‌کرد که بنای رفتارشان در خانواده برپایه گذشت باشد(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵ :۴۲۰-۴۱۵). از این رو آن حضرت در زندگی خانوادگی، والاترین سرمشق گذشت را در رفتار و سلوکش ارائه نمود تا پیروانش راه و رسم او را دریابند و در همان مسیر سلوک کنند.

مدارا و حسن خلق

بزرگواری، شکوه و منزلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تا آن جاست که خداوند متعال در قرآن کریم درباره ایشان می‌فرماید رفتار پیامبر با مردم مؤمن و کافر، همه از موضع شفقت و مهرورزی بود و این اخلاق نبوی تنها به گروه ویژه‌ای منحصر نبود.

در نظر حضرت، مشرکان بیمارانی بودند که نیاز به پرستار دلسوزی برای مدارا داشتند، طبیبی باید دردشان را بشناسد و مرهمی بر آن نهد(طیبی،۱۳۸۹ :۴). رسول خدا مکرر پیروان خود را به مدارا و سازگاری و دوری از آسیب زدن به خانواده فرا می‌خواند وی لوازم مدارا و سازگاری را این گونه بر می‌شمرد: ۱- رعایت توانایی‌ها ۲- پوزش خواهی و پوزش پذیری ۳- پرهیز از قهر کردن ۴- نفی کینه توزی(دلشاد تهرانی،‌ ۱۳۸۵: ۲۹۹).

۶- اصل رفق و ملایمت

خیر و برکت زندگی خانوادگی در گرو رفق و ملایمت است و هیچ قاعده‌ای همچون آن در تضمین روابط خانوادگی کارساز نیست. وجود رفق و ملایمت در خانواده مایه برکت و فقدان آن سبب ذلت است.

لطافت روابط خانوادگی تابع نرمش و ملایمت زن و مرد است در زندگی خانوادگی هیچ چیز چون نرمش و ملایمت موجب تصحیح روابط و حفظ سلامت و مایه پیشرفت نیست، و آموزه‌های رسول خدا در این باره نشان‌دهنده جایگاه بی‌بدیل این اصل است. چون رفق و ملایمت بر زندگی حاکم شود جلوه‌های زیبای آن چهره گشاید و زندگی را معنای واقعی بخشد در آموزه‌های پیامبر درباره جلوه رفق و ملایمت در زندگی نعمات و اثرات بسیاری وارد شده است که عبارتند از:

الف) زیادت و برکت ب) سلامت و عافیت ج) آسودگی و راحت د) آسان شدن امور سخت س) کاهش مخالف ش) رسیدگی به مطالبات ص)تداوم بخش دوستی و دلبستگی و تحکیم تعلقات.

بررسی اصول همسرداری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

۱- اصل رعایت عدالت

یکی از ویژگی‌های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) رعایت مساوات بین همسران است. وی مهریه هر یک از زنانش را چهارصد درهم قرار داد و فرقی بین هیچ یک از همسرانش نگذاشت. این تساوی اثر مثبت بر ذهنیت زنان می‌گذاشت تا خود را از نظر شخصیت و سایر امور همانند یکدیگر ببینند. همچنین، علاوه بر جهیزیه، از نظر نفقه و هزینه زندگی نیز پیامبر رعایت برابری و تساوی را می‌کرد.

پیامبر اکرم در سایر امور رعایت تساوی و برابری را می‌کرد. از دیگر ویژگی‌های پیامبر که محبت همسرانش را به همراه داشت رعایت حقوق و ابراز علاقه به تمامی آنان مناسب با شأن هر یک بود به طوری که هیچ کدام احساس نمی‌کردند که دیگری نزد پیامبر محبوبتر است(عابدینی،۱۳۸۱ :۱۷۱).

ایشان اصل آزادی را محترم می‌شمرند و به زنان و به خصوص مادران شخصیت فوق‌العاده داده و تا آنجا که کلید بهشت را در دست مادران می‌داند و برای زنان حقوق مساوی با مردان قائل است و سلب حقوق زنان را گناه غیرقابل بخشش معرفی نموده است.

رعایت رفتار صحیح از روی عدالت نیز نزد پیامبر اهمیت زیادی دارد و پیامبر این اصل را به پیروان خود یاد می‌آورد تا نسبت به آن غفلت نورزند و با رفتار تبعیض آمیز تلخکامی در جام جان فرزندان نریزند و زمینه رفتارهای نامناسب را در آنان برنیانگیزانند. آن حضرت هم چنین می‌فرماید: باید میان همسران و فرزندان در بخشش و هدیه به عدالت رفتار کنید(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸: ۱۴۶-۱۴۵).

نمونه‌های این عدالت ورزی را می‌توان در عدالت در مهریه، عدالت در پرداخت نفقه، عدالت در همنشینی، عدالت در اعطای هدایا به همسران و عدالت در به کار بردن کلمات محبت آمیز و کمک به همسران مشاهده نمود. در اینجا به عنوان مثال تنها به آخرین مورد ذکر شده یعنی کمک به همسران در خانه اشاره می‌کنیم:

کمک به همسران در خانه

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه به همسران کمک می‌کرد، اتاق زینب را مرتب می‌کرد. لباسهایش را خود وارسی کرد؛ کفشش را اصلاح می‌کرد، با دست خود گوشت خرد می‌کرد(راوندی، ۱۳۸۴: ۱۱۴).

از مسائلی که در زندگی مشترک پیامبر با زنان مطرح است و در تحکیم روابط و خوشبختی خانواده تأثیر بسزایی دارد، یاری دادن به همسر و انجام کارهای مربوط به زندگی و تأمین نیازها و انجام کارهای خانه است این مسئله نزد پیامبر سبب شده بود تا صفا و صمیمیت در محیط خانواده حاکم کرد. پیامبر کارهای درون خانه را داشت(پورعسکری،۱۳۸۳: ۷۳).

تقسیم کار و مسئولیت‌ها از مهمترین پدیده‌های طبیعی به حساب می‌آید. تقسیم کار بین مرد و زن بر اساس به کارگیری و سلطه یکی بر دیگری نیست، بلکه بر اساس واگذاری نوع کار و مسئولیت است. پیامبر نیز چنین خواسته که زن و مرد در مسئولیت مساوی باشند بی‌آن که ستم و اجحافی در کار باشد.

از نظر پیامبر خدمتگذاری در داخل خانه به زن واگذار شده است و خدمت‌گذاری در خارج خانه بر دوش مرد نهاده شده است. بدین جهت که زن با طبیعت زن بودن و لطافت روحش در اداره خانه که به دوستی و مهربانی و محبت مبتنی و استوار می‌شود، سزاوارتر است.

پیامبر با همه عظمت و موقعیت در منزل کار می‌کرد و به نگهداری کودکان می‌پرداخت. در اخلاق پیامبر اکرم همین بس که با آن جلالت و موقعیتی که به سلاطین نامه دعوت می‌نوشت؛ در خانه، تا حد امکان کارش را شخصاً انجام می‌داد.

پیامبر خدا در خانه خویش خدمتکار اهل خود بود، و بر سفره غذای حقیرانه می‌نشست، بز خود را می‌دوشید و لباس خود را وصله می‌نمود و بر شتر خود عقال- ریسمانی که به وسیله آن زانوی شتر را می‌بندند- می‌زد و به ناقه خود علف می‌داد، با خدمتکار منزل آرد را آسیاب می‌کرد و خمیر می‌ساخت(صدر، ۱۳۸۹: ۶۲).

۲- اصل تکریم نسبت به خانواده

جایگاه و اهمیت تکریم در خانواده آن قدر مهم و اساسی است که پیامبر مردانی را که همسران خود را تکریم نمی‌نمایند، انسان های به دور از شأن انسانی و در بند فرومایگی برشمرده است. در راه و رسم نبوی تکریم همسر به تمام معنا جلوه داشته و فرمودند هر کس همسری اختیار کند باید او را اکرام و احترام کند.

بنای رفتار و اخلاقش پیامبر تکریم بود و فرمودند که مرد و زن، همسر خویش را تکریم کنند، در رفتار، گفتار، سلوک و در همه حال، رفتار توأم با احترام، از وجوه مهم تکریم است وی با این رفتار خانواده را تکریم می‌نمود و هرگز در برابر بداخلاقی همسران از تکریم آن دور نشد و به سخنان آنها توجه داشت و سخنانشان را قطع نمی‌کرد و چنان رفتار می‌کرد که احساس می‌کردند به ایشان بسیار اهمیت می‌دهد.

رفتار وی به تمام معنا بر مدار تکریم همسر بود رفتار پرلطافت وی نسبت به همسران زمانی به خوبی دیده می‌شود که توجه شود این رفتار در کدام جامعه و با چه فرهنگی ظهور کرده است. وی به حالات و روحیات لطیف زنان توجه داشت و در هر حال تکریم آنان را پاس می‌داشت و همسران خود را با بهترین الفاظ مخاطب قرار داد و با تعابیر نیکو آنان را تکریم می‌نمود(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵:۲۵۲-۱۱۹). سخنان پیامبر در تکریم همسران روش مناسبی برای یافتن دیدگاه پیامبر در این ازدواجهاست.

۳- اصل تأمین نیازها

اعضای یک خانواده نیازهای گوناگونی دارند که تأمین درست، معتدل و به موقع آن نیازها در تحقق روابط سالم و پرنشاط و رشد‌دهنده نقش اساسی دارد. زن و مرد نیازهای عاطفی، روحی، مادی، امنیتی و جنسی دارند.

رسول گرامی اسلام بنا بر سیره تبلیغی خود، برای رسیدگی به کارهای مردم و برآوردن نیازهای آنان بسیار می‌کوشید و بر اساس مواسات اسلامی، در خوشی و ناخوشی، با ایشان همراه و همدرد بود و از هیچ کمکی به مؤمنان دریغ نمی‌کرد(طیبی، ۱۳۸۹ :۷). در نگاه پیامبر اکرم بهترین اشخاص در زندگی کسانی هستند که نیازهای اعضای خانواده را دریابند و به درستی تأمین نمایند.

۱- نیازهای مادی

در راه و رسم نبوی توجه به نیازهای مادی خانواده و تأمین کامل آنها چنان مهم و اساسی تلقی شده که وی فرموده است: چنانچه در تأمین نیاز همسر و فرزندان تلاش نمائید آمرزیده محسوب می‌شوید در نگاه نبوی تأمین نیازهای مادی در جهت کمال گرایی ارزش می‌یابد و این به معنای اصالت یافتن امور مادی در زندگی نیست بلکه بهره‌گیری درست از امکانات در جهتی والاست.

تأمین نیازهای خانواده نزد پیامبر چنان اهمیت دارد که می‌فرماید کسانی که در امکانات و دارایی خانواده در صورت داشتن مال و ثروت سخت بگیرند از ما نیستند گشاده گرفتن در زندگی خانوادگی به معنای تجمل پرستی نیست بلکه استفاده بهینه از امکانات و دارایی است و در راه و رسم نبوی جایی برای این ناپسندی‌ها نیست.

۲- نیازهای روحی عاطفی و امنیتی

تأمین نیازهای روحی، عاطفی و امنیتی در امور خانه از مسائلی است که در راه و رسم نبوی بر آن تأکید شده است و رسول خدا به پیروان خود تأکید می‌داشت که به این نیازها توجه کنند و آنها را به درستی پاسخ دهند و به روابط خانوادگی پرعاطفه و عاشقانه می‌نگریست و سفارش می‌کرد که چنین نگرشی فراهم شود.

۳-نیاز جنسی

بی‌شک یکی از نیازهای انسان تأمین غریزه جنسی اوست، که طریق مشروع آنها تنها با پیوند زناشوئی صورت می‌گیرد. در سیره نبوی توجه به نیاز جنسی در درون خانواده و تأمین صحیح آنها و صیانت جامعه از بروز و ظهور مسائل جنسی بسیار تأکید شده است در اندیشه نبوی تأمین صحیح نیاز جنسی در درون خانواده اسلام- هیچ یک از غرایز انسان را سرکوب نکرده و از طریق قانونی و شرعی آن، اجازه رسیدگی و توجه بدان را داده و این به نفع خود انسان هاست(صفری، ۱۳۷۹ : ۳۱).

۴- نیازهای زیبا دوستی و آراسته سازی

توجه کردن به زیبایی و آراستگی از امور مهم در تأمین نیازهای مشترک خانواده است رسول خدا بر این امر اهمیت می‌گذارد و به جدی آن را مورد توجه قرار می‌دهد. پیامبر می‌آموخت که پیروانش چنین باشد و با رفتار خود آنان را در این جهت تربیت می‌نمود و همان طور که به زنان تأکید می‌کرد که خود را زینت کنند و زیبا نمایند و آراسته باشند به مردان نیز سفارش می‌کرد آراستگی را پاس دارند.

۴- اصل تفاهم و توافق

قرار گرفتن زن و مرد در یک منظومه بنام خانواده جز با تفاهم و توافق میسر نیست. در آموزه‌های نبوی موارد بسیاری مطرح است که پاسداشت آنها از لوازم تفاهم و توافق زندگی است؛ که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱- نفی خودمداری

۲- فروتنی زوجین نسبت به یکدیگر

۳- گوش‌سپاری بدین معنا که زن و مرد به سخن و نظر یکدیگر اهمیت دهند

۴- نفی لجاجت

۵- نفی عیب‌جویی و سرزنش (دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸، صفحات ۲۲۳و۲۰۸و۴۵).

نتیجه‌گیری

گفتار و رفتار معصومان(علیهم السلام) در تمامی مراحل زندگی،الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است و شیوه‌های تربیتی آن حضرات، به ویژه در زمینه اخلاق خانوادگی و همسرداری، می‌تواند سعادت خانواده را تضمین نماید. در این نوشتار، با توجه به رفتار و کردار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)، روش‌های دقیق تربیتی مربوط به اخلاق خانوادگی و روابط حسنه میان زن و شوهر بیان گردید.

آن حضرت نکات راهبردی و کلیدی خاصی را در نحوه تعامل و رفتار زوجین بیان فرمودند از دیدگاه پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) اخلاق و معنویت نقش ستون فقرات زندگی مشترک را ایفا می‌کند و مسائل مادی نقش ابزار و وسیله جنبی و کمکی را در زندگی بر عهده دارد. در سایه اخلاق نیکو و ایمان، دیگر ابعاد زندگی معنا پیدا می‌کند و آن حضرت این دو خصلت را بزرگ‌ترین سرمایه زندگی مشترک می‌داند.

با الهام از سیرۀ تربیتی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و رهنمودهای آن بزرگوار، اساس تشکیل خانواده و ازدواج در نظام الهی، رسیدن به آرامش روان، آسایش خاطر و پیمودن راه رشد و تعالی است. بنابراین روابط سالم و متعادل بین مرد و زن، خمیر مایه عشق به زندگی است و سبب تقویت کارکردهای خانواده در حیطه‌های ارضای نیازهای عاطفی، تداوم نسل انسانی و پرورش و اجتماعی کردن فرزندان می‌شود.

پیشنهادات

۱- درج اصول همسرداری و اخلاق خانوادگی آن حضرت در دوره‌ها و کتاب‌های آموزشی و درسی مقاطع مختلف تحصیلی.

۲- تحقیق، پژوهش و تهیه فیلم‌ها و برنامه‌های اساسی در رسانه‌های گروهی به خصوص رسانه‌های دیداری.

۳- ایجاد اثار مهم و ماندنی درباره آن حضرت.

۴-تهیه کتاب‌ها و بروشورهای از اصول همسرداری ایشان برای زوجین

۵- انجام تحقیقات و کارهای پژوهشی گسترده، قابل فهم و قابل ارائه به جهان، نظیر کتاب «الامام علی صوت العداله الانسانیه» از نویسنده معروف، جرج جرداق.

۶- برپایی کنفرانس ها، سمینارها و گردهمایی‌های پر محتوای بین المللی.

۷- استفاده از پیشرفته‌ترین دستگاه‌های انتقال اطلاعات همچون ماهواره، اینترنت و …

۸- نوشتن داستان ها و رمان های پر محتوا، غنی، زنده و جذاب از زندگی آن حضرت برای سنین و طبقات مختلف جامعه.

مراجع

۱)کتب

۱- برهانی، محمد جواد(۱۳۹۰) سیره اجتماعی پیامبر اعظم، تهران، نشر بوستان کتاب.

۲- خامنه ای، سیدعلی( ۱۳۸۵) شماعی از نیرّ اعظم حضرت محمد مصطفی، تهران، نشر سروش.

۳-دلشاد تهرانی، مصطفی(۱۳۸۸)سیره نبوی، منطق عملی(سیره خانوادگی)، تهران، نشر دریا.

۴-دیون پورت، جان(۱۳۳۵)عذر تفصیر به پیشگاه محمد و قرآن،ترجمه سیدغلامرضا سعیدی، تهران، نشر اقبال.

۵ – راوندی، فضل الله(۱۳۸۴)النوادر، قم، نشر دارالحدیث.

۶ – صدر، بنت الهدی(۱۳۸۹)زن در زندگی پیامبر اکرم، ترجمه محمد شریفی، تهران، نشر بین الملل.

۷-طباطبایی،علامه سیدمحمدحسین(۱۳۸۵)سنن النبی؛ راه و رسم زندگی پیامبراکرم،ترجمه محمدهادی فقهی، تهران، نشر مؤمنین.

۸- طباطبایی، علامه سیدمحمدحسین،(۱۳۸۲)سنن النبی؛ ترجمه لطیف راشدی و سعید مطوف، تهران، نشر همگرا.

۹- عابدینی، احمد(۱۳۸۱ )،شیوه همسرداری پیامبر به گزارش قرآن و سنت، تهران، نشر هستی نما.

۱۰- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم( ۱۳۵۲)یک بحث تاریخی و تحلیلی درباره همسران رسول خدا، با مقدمه دکتر شهید مفتح، قم، مرکز مطبوعاتی دارالتبلیغ اسلامی.

۱۱- فاخری، سیدعلیرضا،(۱۳۷۸) اخلاق خانواده، تهران، نشر نمایندگی ولی فقیه در سیاه.

۱۲-قرائتی، محسن،(۱۳۸۵)سیره پیامبر اکرم با نگاهی به قرآن کریم،تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

۱۳- قمی، شیخ عباس(۱۳۸۶)تاریخ زندگانی چهارده معصوم(علیهم السلام)، تهران، نشر نسیم حیات.

۱۴- قمی، شیخ عباس(۱۳۸۶)سیره و صفات پیامبر اعظم، ترجمه لطیف راشدی، تهران، نشر بین الملل.

۱۵-کارلایل، توماس،(۱۳۱۵)تاریخ حیات پیغمبر اسلام(الابطال)، ترجمه ابوعبدالله زنجانی،تبریز، انتشارات کتابخانه سروش.

۱۶-کنستاین و برژیل گئورگیو،(۱۳۷۶)محمد پیغمبری که از نو باید شناخت، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران، نشر زرین.

۱۷-کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴

۱۸- گوستا و لوبون،(۱۳۶۴)تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدمحمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.

۱۹- مظاهری، حسین(۱۳۷۸)خانواده در اسلام، تهران، نشر شفق.

۲۰- مظاهری، حسین،(۱۳۸۷)اخلاق در اداره، به کوشش محمد جواد خالقی، تهران، نشر بوستان کتاب.

۲۱- مظاهری، حسین،(۱۳۸۹) نگرش اخلاقی بر فضائل و سیره نبوی(تجلی حق)، تهران، نشر حدیث راه عشق.

۲۲- مطهری، مرتضی(۱۳۵۴)سیره نبوی، تهران، نشر دفتر انتشارات اسلامی.

۲۳- مکارم شیرازی، ناصر،(۱۳۷۴)تفسیر نمونه، ج۲۴، تهران، دارالکتب اسلامی.

۲۴- واردی، سیدتقی(۱۳۸۹)نقش همسران رسول خدا در حکومت امیرمؤمنان،تهران،نشربوستان کتاب.

۲۵- واقدی، محمدبن عمر(۱۴۰۹)مغازی واقدی، ترجمه و مقدمه مارسون جونز، بیروت، مؤسسه الاعلمی.

۲)مقالات

۱-اسفندیار، سرور(۱۳۸۷)«تعدد زوجات و همسران پیامبر»،ماهنامه مرکز اطلاعات و آمار شورای فرهنگی و اجتماعی زنان(پیام زن)، شماره ۲۰۳

۲-پورعسکری، اسلام(۱۳۸۳)«شیوه پیشوایان در رفتار با همسر» فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره ۵۹

۳- دلشاد تهرانی، مصطفی(۱۳۸۵)«جلوه‌ای از اصل مودت و رحمت در سیره خانوادگی پیامبر اعظم»، تهران، مجله تخصصی الهیات و حقوق دانشگاه علم –حدیث، شماره ۲۲ و ۲۱

۴- عزیزی علویجه، مصطفی(۱۳۸۴)«تعدد همسران پیامبر»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال ششم،شماره ۱۴

۵-طیبی، زینب(۱۳۸۹)«مروری بر سیره اخلاقی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)»؛ فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، سال سوم، شماره۹

۶-عابدینی، احمد(۱۳۷۹)شیوه همسرداری پیامبر به گزارش قرآن و سنت، تهران، نشریه پیام زن، سال سیزدهم، شماره ۵۲

۷-صالحی، غلامرضا،(۱۳۸۵)«پیامبر و همسرداری مطلوب: راهکارها و آسیب‌ها»، مجله معرفت، شماره ۱۰۸

منبع: فصلنامه حبل المتین؛ نویسندگان: فرزین سلیمی؛ منیژه پدیه؛ مهدیه خنجری