امام علی علیه السلام مظهر عدالت و حریت تحمل و مدارا

سخن گفتن و نوشتن در باره ى علی (علیه السلام) سخت دشوار است؛ زیرا اقیانوس فضایل بزرگى چون او را كه جامع الاضدادش خوانده اند، نتوان با بیانی الكن و بضاعتى مزجات، تشریح كرد و به قول ابن ابی الحدید معتزلی «چه بگویم در باره ى بزرگ مردى كه هر فضیلت به او باز می‌گردد و هر فرقه به او پایان می‌پذیرد و هر طایفه او را به خود مى‌كشد. او سالار همه ى فضایل و سرچشمه ى آن و یگانه مرد و پیشتاز عرصه ى آنها است. رطل گران همه ى فضیلت ها او راست و هر كس پس از او در هر فضیلتی، درخششى پیدا كرده است، از او پرتو گرفته است و از او پیروی كرده و در راه او گام نهاده است».

كتاب فضل تو را آب بحر كافى نیست

كه تر كنم سر انگشت و صفحه بشمارم

ولی به مصداق سخن مولوی:

«آب دریا را اگر نتوان كشید               هم به قدر تشنگى باید چشید»

گوشه هایی از فضائل و سیره عملى آن حضرت بدین شرح است:

1 – عبادت علی (علیه السلام)

یكی از مهم ترین ویژگی هاى علی (علیه السلام) عبادت اوست و به جرأت می‌توان گفت كه علی (علیه السلام) بعد از رسول خدا عابدترین مرد تاریخ است و هیچ كس در نماز شب و خواندن نافله و ادعیه و روزه دارى و … به پاى او نمی‌رسد.

شدت علاقه و محافظت او بر نماز به حدى بود كه در شب هریر (شبى در جنگ صفین كه صدا هاى مجروحین به مانند زوزه ها به گوش می‌رسید)، فرمان داد كه براى او قطعه چرمى میان دو صف گستردند و بر آن نماز گزارد. در حالى كه تیر ها از چپ و راست و از كنار گوش هاى او می‌گذشت و در مقابلش بر زمین فرو می‌افتاد، هیچ ترسى به دل راه نداد و تا نماز خویش را آن چنان كه می‌خواست به پایان نبرده بود، از جاى خویش برنخاست.

پیشانى علی (علیه السلام) از كثرت سجده همچون زانوى شتر پینه بسته بود. خضوع و خشوع او در پیش گاه حضرت حق بی مانند است، اخلاص او را در عبادت و عمل فقط در رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌توان یافت. خود حضرت در این زمینه می‌فرماید: «گروهى خدا را به امید پاداش، پرستش كنند و این عبادت سوداگران است و گروهى خدا را از روى ترس پرستند و این عبادت بردگان است و گروهى دیگر خدا را برای سپاس و شكر و این كه شایسته ى عبادت است، پرستند و این عبادت آزادگان است.

از امام سجاد (علیه السلام) كه خود آیتى در عبادت بود، پرسیدند: «عبادت تو در قبال جد بزرگوارت علی (علیه السلام) به چه پایه و میزان است؟»، فرمود: «عبادت من در قبال جدّم، چون عبادت او در مقابل عبادت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است.

شیعیان راستین آن حضرت باید این عمل علی (علیه السلام) را سرمشق و الگوی خویش قرار دهند و بدانند كه آن شجاعت ها و رشادت ها و ایثار های علی (علیه السلام) ناشى از اتصال او به بارگاه ربوبى بود، آن خضوع ها و خشوع ها در پیش گاه حضرت حق بود كه از علی (علیه السلام) چهره ى یك انسان كامل و مافوق را براى جهانیان به یادگار گذاشت.

شیعیان راستین علی (علیه السلام) باید بدانند كه بدون عبادت خالصانه ی خداوند از هیچ راهى به هیچ جا نمی‌توان رسید. و اگر علی (علیه السلام) در میدان جهاد با دشمن، آن چنان می‌رزمد و در عرصه ی حكومت و زمامدارى آن چنان می‌درخشد، به خاطر خاكسارى او در آستان ذات اقدس الهى است.

2 – زهد انقلابى علی (علیه السلام)

تمامی زاهدان جهان در مقابل زهد و بی رغبتى علی (علیه السلام) به دنیا و زخارف آن، زانو بر زمین زده اند. خوراك و پوشاك و مسكن او از همه ی مردم ساده تر بود، عبدالله بن ابی رافع می‌گوید: «یك روز عید به حضورش رفتم، انبانى سر به مهر آورد و در آن نان جوین بسیار خشكى بود و همان را خورد. من گفتم: «اى امیر المؤمنین، چرا این انبان را مهر می‌كنی؟» فرمود: «بیم آن دارم كه این دو پسرم، چربى یا روغن زیتونى بر آن بمالند»!

علی (علیه السلام) نان جوى را می‌خورد كه همسرش به دست خود آن را آسیاب كرده بود و در بسیارى از اوقات، خود او به جاى همسرش كار آسیای جو را انجام می‌داد.

در پوشاك نیز از همه مردم ساده تربود، هارون بن عنتره از پدر خود روایت كرده است كه: «در فصل زمستان در خورنق به ملاقات علی (علیه السلام) رفتم، بر دوش خود قطیفه ی كهنه اى داشت كه او را از سرما حفظ نمی‌كرد، گفتم: اى امیرالمؤمنین، خداوند در بیت المال براى تو و اهل و بیت تو سهمى قرار داده است و تو با خود چنین می‌كنی! فرمود: به خدا قسم من از مال شما چیزى بر نمی‌گیرم و این هم قطیفه اى است كه از مدینه با خود آورده ام.

در زمینه ى مسكن نیز معروف است كه علی (علیه السلام) خشتى بر خشتی نگذاشت و از سكونت در قصر ابیض (كاخ سفید) كه در كوفه براى او آماده كرده بودند خوددارى كرد. ابن اثیر روایت كرده است كه:

«علی (علیه السلام) با دختر پیامبر ازدواج كرد در حالی كه زیر انداز و رختخواب آن ها فقط پوست یك گوسفند بود كه شب ها برآن می‌خوابیدند و روز ها در آن به شتر آب كش خود علوفه می‌دادند.

اما لازم به ذكر است كه زهد علی (علیه السلام) از نوع زهدهاى منفى زاهد مآبان نیست، بلكه زهدى مثبت است كه باید آن را زهد انقلابى نامید؛ زهدى كه امروزه در میان صادق ترین انقلابیون در حال مبارزه ى جهان مطرح است، یعنى زهدى كه با آن آدمى هر چه كمتر به دنیا و زخارف آن وابسته باشد، به نان و نمكى اكتفا كردن تا این كه نیروی انقلابى در طریق تأمین عدالت، دغدغه ى از دست دادن هیچ چیز را نداشته باشد. زهد علی (علیه السلام) به ویژه در دوران خلافتش به خاطر درد مردم و مشاركت در مشكلات آنان بود.

خود حضرت می‌فرماید:

«و اگر بخواهم می‌توانم از عسل مصفا و مغز گندم و جامه ى نیكو بهره گیرم، ولى هیهات كه هوس بر من چیره شود و مرا به خوردن غذا هاى خوب وا دارد، و حال این كه شاید در حجاز و یمامه كسانى باشند كه به قرص نانى دست نیابند و شكمى سیر نكنند، آیا من شب ها را به سیرى سپرى كنم و در اطراف من شكم هایى گرسنه و جگر هایى تفتیده باشند؟ آیا به همین قانع باشم كه به من امیر المؤمنین و پیشوای مسلمانان گویند و من در سختی هاى مردم با آنان شریك نباشم؟» و نیز می‌فرماید: «خداوند بر پیشوایان عادل واجب كرده است كه زندگى خود را منطبق با فقیرترین اقشار جامعه سازند تا فقر فقیران بر آنان فشار وارد نیاورد.

3 – عدالت اقتصادى

عدالت را با علی (علیه السلام) پیوندى وثیق است و می‌توان گفت كه علی یعنى عدالت و عدالت یعنى علی. علی (علیه السلام) می‌فرمود: «اگر حكومت، حكومت اسلامى باشد، به احدى ظلم نمی‌شود حتی غیر مسلمان و زندگى هیچ كس با محرومیت و كمبود نمی‌گذرد حتى غیر مسلمان».

علی (علیه السلام) در قبال درخواست مهاجران و انصاری كه به دلیل مجاهدات و خدمات خودشان به اسلام، طالب امتیازات ویژه ی مالى و پست هاى حكومتى بودند فرمود: «این مال، مال خدا است و شما همه بندگان خدایید و من در كتاب خدا نظر كردم و ندیدم كه كسى را بر كسى امتیازى داده باشد».

داستان او با برادرش عقیل معروف است، علی (علیه السلام) برادر خود عقیل را كه می‌خواست اندك تصرفى در مال مردم كند، رد كرد با این كه می‌دید كه برادرش به شدت فقیر است و لیكن فقر عقیل و عاطفه ى برادری نیز نتوانست علی (علیه السلام) را وادار كند كه به اندازه سر سوزنى از جاده ى عدالت خارج شود و حتى تهدید عقیل كه در صورت امتناع علی (علیه السلام) به معاویه خواهد پیوست، نیز نتوانست اندك تأثیرى در علی (علیه السلام) داشته باشد.

عدالت علی (علیه السلام) به گونه اى است كه حتى زبیر پسر عمه ى علی (علیه السلام) و صحابى رسول خدا و برادرش عقیل نیز به علت زیاده خواهی نمی‌توانند آن را تحمل كنند تا چه رسد به عبدالرحمن بن عوف ها و معاویه ها و عمروبن عاص ها و … آنان كه در مقابل علی (علیه السلام) قرار گرفتند اكثراً از افزون طلب هایی بودند كه براى رسیدن به حطام دنیوى در مقابل آن حضرت قرار گرفتند؛ زیرا می‌دیدند كه علی (علیه السلام) حاضر نیست هیچ گونه امتیازى را به نزدیك ترین خویشاوندان خود بدهد تا چه رسد به دیگران!

یكى از موارد عجیبى كه از آن امام همام صادر شده است، برخوردى است كه با میثم تمار شیعه ی مخلص و صحابى عزیز خود داشته است؛ روزى مشاهده كرد كه او یك طبق خرما دارد كه آن ها را به دو قسمت خوب و بد تقسیم كرده است و به قیمت های جداگانه می‌فروشد، علی (علیه السلام) با خشم آن دو قسمت را با هم مخلوط كرد و فرمود: «چرا بندگان خدا را در غذایشان به خوب و بد تقسیم می‌كنی؟ همه را با هم مخلوط كن و با یك قیمت میانگین بفروش!

4 – عدالت قضایى

علی (علیه السلام) یكى از عوامل مهم برقرارى عدالت همه جانبه در جامعه را عدالت قضایى می‌دانست، لذا همواره نسبت به اصلاح ساختار قضایی جامعه ى اسلامی، عنایت ویژه داشت.

علی (علیه السلام) به مالك اشتر سفارش می‌كرد كه كسانى را به منصب خطیر قضا منصوب كند كه «دانش قضاوت دارند، حلیم و بردبارند و اهل ورع و پارسایى می‌باشند و اهل طمع و قرار گرفتن در تنگناى رابطه و توصیه و اهل ترس از اجرای حق و عدالت نیستند، زود قضاوت نمی‌كنند و از مراجعه ى مردم به آنان خسته نمی‌شوند و براى كشف حقیقت بسیار پر حوصله اند و به هنگام روشن شدن حقیقت اهل قاطعیت هستند».

همچنین سفارش می‌كرد كه باید بر احكامى كه قاضیان صادر می‌كنند نظارت شود تا از هر گونه لغزش سهوى و عمدى آنان جلوگیرى شود. و در این راستا، خود علی (علیه السلام) یكى از شخصیت هاى بسیار برجسته، مشهور، دانشمند و شیعه ى بصره، یعنى «ابوالاسود دئلی» را به منصب قضاوت منصوب كرد. سپس اندكى نگذشته بود كه او را علی رغم كمبود نیروى انسانى كافى از این سمت عزل كرد. ابوالاسود پرسید: «چرا مرا عزل كردی، من كه نه جنایتی كرده ام و نه خیانتى مرتكب شده ام!». فرمود درست است، و لیكن یك روز دیدم كه به هنگام سخن گفتن با مراجعه كننده ى به دادگاه، صدایت را از صداى او كمى بلند تر كرده ای»!

علی (علیه السلام) هرگز برخورد تند و خشونت آمیز را توسط قاضیان و كارگزاران حكومت با متهمان جایز نمی‌دانست و هر گونه اعترافى توسط متهمان را خارج از روال قضایی مردود می‌دانست. روزى در خصوص زنى كه خلیفه ى دوم دستور رجم ( سنگسار) او را صادر كرده بود، به خلیفه گفت: «او را ترسانده اید؟»، گفت: «آری». فرمود: «آیا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشنیدید كه فرمود: «هر كس پس از دستگیرى به گناهى اعتراف كند، حد بر او جاری نمى شود. همانا هر كس دستگیر یا زندانى شود، یا مورد تهدید قرار گیرد، و اقرارى كند، اقرارش هیچ ارزش قضایی ندارد». خلیفه، آن زن را آزاد كرد و گفت: «زنان عالم عاجزند كه فرزندی چون علی بن ابی طالب، بزایند. و بعد گفت: «لولا على لهلك عمر؛ اگر على نبود به تحقیق عمر هلاك می‌شد».

5 – مساوات در برابر قانون

علی (علیه السلام) در اجراى قانون بین خود و توده ى مردم فرقى نمی‌گذاشت، یكى از مظاهر عدالت علی (علیه السلام) برابر دانستن خود در برابر قانون با آحاد مردم تحت حكومت خویش بود.

علی (علیه السلام) زمانى كه زره خویش را در نزد یك مرد مسیحى دید، با این كه خلیفه ى جهان اسلام بود، ذره اى از مرز عدالت خارج نشد، بلكه سعی كرد كه از طریق قانون به حق خویش برسد. او را به نزد شریح قاضى برد، وقتى كه در برابر قاضى قرار گرفتند، علی (علیه السلام) فرمود: «این زره من است و من آن را نه فروخته ام و نه به كسى بخشیده ام». قاضى از مرد مسیحى پرسید: «در باره ى ادعاى پیشواى مسلمانان چه می‌گویی؟»، مرد مسیحى گفت: «این زره از آن من است و البته من امیر مسلمانان را دروغگو نمی‌دانم». قاضى از علی (علیه السلام) پرسید: «آیا شما گواه و دلیلى دارید كه این زره مال شماست؟»، علی (علیه السلام) خندید و فرمود: «شریح راست گفت، من شاهدى ندارم».

شریح حكم كرد كه زره از آن مرد مسیحى است. مرد مسیحى آن را گرفت و به راه افتاد، ولى چند قدمى بیش تر نرفته بود كه برگشت و گفت: «من شهادت می‌دهم كه این گونه داوری ها از داوری های پیامبران است، امیر مسلمانان مرا به نزد قاضى می‌آورد و قاضى بر ضد او حكم می‌كند! سپس گفت: به خدا این زره از آن تو است و من در ادعاى خویش دروغگو بوده ام…»

و پس از مدت ها مردم دیدند كه این مرد مسیحى مسلمان و از با وفاترین سربازان و بهترین یاران على شده و در ماجراى نهروان در كنار علی (علیه السلام) با خوارج می‌جنگد. عدالت و مساوات در برابر قانون این است كه علی (علیه السلام) نشان داده است. با این كه امیرمسلمین است، حاضر نیست براى احقاق حق مسلم خویش حتى در مقابل مردى كه از اقلیت های مذهبى و غیر مسلمان است، ذره اى از موازین قانونی تخطى كند و از حكم قاضى بر ضد خویش نیز اظهار مسرت می‌كند، زیرا قاضى بر اساس عدالت و موازین قانونى حكم كرده است و این درس بزرگى است براى شیعیان آن حضرت كه نباید در نظام اسلامى هیچ كس حتى براى رسیدن به حق مسلم خویش از طرق غیر قانونى و ظالمانه استفاده كند.

6 – انسان دوستى علی (علیه السلام)

علی (علیه السلام) در عهدنامه ى خویش به مالك اشتر، فرمود: «… اى مالك، قلبت را مالامال از مهربانى و محبت و لطف نسبت به رعیت گردان و مانند جانوری شكارى مباش كه خوردنشان را غنیمت شماری، كه مردم، دو دسته اند؛ دسته اى برادر دینى تو هستند و دسته ى دیگر همانند تو در آفرینش. گناهى از آنان سر می‌زند، یا علت هایی بر آنان عارض می‌شود، یا خواسته و ناخواسته، خطایى از آنان سر می‌زند، به خطایشان منگر و از گناهانشان درگذر، چنان كه دوست می‌دارى خداوند از تو در گذرد و گناهانت را عفو فرماید.

انسان دوستى علی (علیه السلام) از دایره ى مسلمانان فراتر می‌رود و شامل غیر مسلمانان نیز می‌شود، لذا به حاكمش می‌نویسد كه: «حقوق اقلیت هاى مذهبى را رعایت كن، حتى مجال نده كه آن ها حقشان را از تو مطالبه كنند، تو به سراغشان برو و حقشان را بده.

در تجاوزات سپاهیان معاویه به مرز هاى حكومت علی (علیه السلام)، زینت ها و جواهرات یك زن یهودى كه در ذمه ى حكومت علی (علیه السلام) بود به غارت می‌رود، علی (علیه السلام) به مسجد می‌آید و می‌فرماید: «شنیده ام كه مهاجمان به خانه هاى مسلمانان و كسانى كه در پناه اسلام اند در آمده و گرد نبند و گوشواره و خلخال زنى معاهده (زنى یهودی را كه در پناه حكومت اسلام زندگى می‌كند)، به غارت برده اند …، غارتگران نه زخمى برداشته و نه خونى از آنان ریخته شده است و به شهر هاى خویش برگشته اند، اگر مرد مسلمانى از غم چنین حادثه اى بمیرد، جاى سرزنش نیست، بلكه در نظر من شایسته است.

علی (علیه السلام) حاضر نیست كه بر یك زن یهودى نیز در قلمرو حكومت او ظلم شود و خود را مسؤول احقاق حق او می‌داند.

«امیرالمومنین (علیه السلام)، روزى كارگرى مسیحى را دید كه از كار افتاده بود و گدایى مى كرد، این وضع را نتوانست تحمل كند زیرا آن را ضد جامعه و حكومت اسلامى میدانست كه كسى از روى نیاز دست گدایى به سوى مردم دراز كند، لذا پرسید: «این چیست؟!» گفتند: «یا امیرالمؤمنین، مردى نصرانى است. فرمود: «از او كار كشیدید تا این كه پیر و ناتوان شد، حال به او چیزى نمی‌دهید؟ خرج او را از بیت المال بدهید». و براى او از بیت المال حقوق ماهانه تعیین كرد.1

علی (علیه السلام) در تأمین نیاز هاى مردم، مذهب و عقیده ى آنان را ملاك قرار نمی‌داد و آنان را گزینش نمی‌كرد، بلكه انسانیت را ملاك می‌دانست. علی (علیه السلام) كه در رأس جامعه ى اسلامى قرار داشت به بهاى سیر كردن شكم هاى گرسنه، آزادى عقیده را از آنان سلب نمی‌كرد.

مسلمانان و شیعیان آن حضرت باید این رفتار انسان دوستانه و رعایت كرامت انسانى را سر مشق خویش قرار دهند. مباد كه در جامعه ی اسلامى ما ثروتمندان و قدرتمندان و حاكمان، رفتارى بدتر از بردگان را با تهیدستان داشته باشند و نیاز آنان را به عنوان وسیله ای براى تحمیل خواسته هاى نامشروع خود بر آنان سازند.

7 – سادگى و پرهیز از تجمل

در كتاب المعیار والموازنه ى عبدالله اسكافى معتزلى آمده است: «علی (علیه السلام) وقتى به شهر انبار وارد شد، دهقانان (بزرگان) انبار همراه دیگر كشاورزان در حالی كه مادیان هایى را یدك می‌كشیدند به استقبال او آمدند. آنان براى امیرالمؤمنین و یارانش خوراك و براى مركب هایشان علوفه آورده بودند و همین كه مقابل امیرالمؤمنین (علیه السلام) رسیدند به پاس احترام او از اسب های خویش پیاده شدند و شروع به دویدن پیشاپیش او كردند.

علی (علیه السلام) از آنان پرسید: «این چهار پایان كه همراه خود آورده اید و این كارى كه انجام می‌دهید چیست؟»، گفتند: «این كارى كه انجام می‌دهیم كارى است كه برای بزرگداشت امیران خود انجام می‌دهیم، و این مادیان ها را هم به عنوان هدیه براى شما آورده ایم و براى تو و مسلمانان خوراكى فراهم ساخته ایم و براى چهار پایان شما علوفه آورده ایم». امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «اما این كارى كه می‌پندارید براى بزرگ داشت امیران انجام می‌دهید، كارى است كه به خدا سوگند امیران را سودی نمی‌بخشد و فقط خویشتن را با این كار به سختى می‌اندازید و خوار می‌كنید.

این كار را تكرار نكنید. اما این چهار پایانى را كه آورده اید، اگر دوست داشته باشید از شما می‌پذیرم، ولى از خراج (مالیات) شما حساب می‌كنیم و آن چه از خوراك و علوفه هم كه فراهم آورده اید، ما خوش نداریم چیزی از اموال شما را بدون پرداخت بهاى آن بخوریم و یا بگیریم». آنان گفتند: «ما را میان عرب ها دوستان و آشنایانى است، آیا ما را از این كه هدیه دهیم و آنان را از پذیرش هدیه ما منع می‌فرمایی؟»، فرمود: «همه ی عرب ها دوستان و آشنایان شمایند.

هیچ یك از عرب ها از دیگری سزاوار تر نیست، شما را هم از این كه به پاس آشنایى هدیه دهید و هیچ یك از مسلمان را از این كه هدیه ای بپذیرد، منع نمی‌كنم، اما اگر كسى چیزى را به زور از شما گرفت، ما را آگاه كنید». گفتند: «اى امیرالمؤمنین، خوش می‌داریم كه هدیه و بزرگداشت ما را قبول فرمایی». فرمود: «خدا پدرتان را بیامرزد. ما از شما توانگر تریم». بخشى از این داستان در نهج البلاغه، كلمات قصار شماره ى 36، آمده است.

این رفتار علی (علیه السلام) بهترین الگو و سرمشق براى مردم و مسؤولان جوامع اسلامی است كه دقت كنند و ببینند كه علی (علیه السلام) حاضر نیست مردم به عنوان تجلیل از بزرگى چون او خود را به مشقت اندازند و حتى آنان را از دادن هدیه به زمامداران و مسؤولان منع می‌كند و حال این كه آن مردم، هدایا را از مال خویش تهیه و با رضایت خاطر تقدیم می‌كردند، تا چه رسد به این كه مسؤولى براى مقام مافوق خویش از بیت المال مسلمین مایه بگذارد، كه قطعاً موجب خشم علی (علیه السلام) و برخورد قاطعانه ى او با آن گونه افراد به خاطر تجاوز به بیت المال مسلمین می‌شد».

8 – آزادى بیان از منظر علی (علیه السلام)

ارسطو كه قرن هاى متمادی، سیطره ى فكرى بر جوامع بشری داشت، معتقد بود كه انسان ها از نظر خلقت و آفرینش با هم متفاوت اند و می‌گفت: «همه ى آدمی زادگان به همان اندازه فرق دارند كه تن از روان یا آدمى از دد. و چنین است حال همه ى كسانى كه وظیفه ای جز كار بدنى ندارند و از كار بدنی، سودى بهتر به مردمان نرسانند. این گونه كسان طبعاً بنده اند و صلاح ایشان همچون دیگر چیز هاى فرمان پذیرى كه برشمردیم، در فرمان بردن است… به حكم قوانین طبیعت، برخى از آدمیان آزاده و گروهی دیگر بنده اند و بندگى برایشان هم سودمند است و هم روا».2

اما علی (علیه السلام) برخلاف ارسطو معتقد بود كه همه ى انسان ها آزاد آفریده شده اند و می‌فرمود: «و لا تكن عبد غیرك، و قد جعلك الله حرا؛ بنده ی دیگرى مباش كه خداوند تو را آزاد آفریده است».

علی (علیه السلام) برقرارى عدالت را نیز فقط در سایه ى برقرارى آزادی ممكن می‌داند و هرگز اجازه نمی‌دهد كه آزادی هاى مشروع مردم توسط صاحبان قدرت مورد تهدید و تحدید قرار گیرد. فلذا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت می‌كند كه بار ها فرمود: «جامعه اى كه ضعیفان، در آن جامعه، نتوانند حق خویش را بدون لكنت زبان و با فریاد رسا از زورمندان بگیرند، هرگز رستگار نخواهدشد و هیچ ارزشى نخواهد داشت». البته علی (علیه السلام) در خصوص ضرورت رعایت آزادى مردم فقط شعار نمی‌داد بلكه واقعاً به آن معتقد بود و بدان عمل می‌كرد.

9 – رفتار علی (علیه السلام) با مخالفان خود

علی (علیه السلام) با مخالفان خویش به گونه اى رفتار می‌كرد كه دموكراسی و لیبرالیسم معاصر در مقابل او شرمنده است. با این كه مخالفان او اعم از قاسطین و ناكثین و مارقین، شرم آورترین رفتار ها را با او داشتند، علی (علیه السلام) جوان مردانه ترین برخوردها را با آنان داشت.

در مصاف با قاسطین در جنگ صفین هنگامى كه از یاران خود شنید كه به مردم شام (معاویه)، دشنام می‌دهند كه چرا راه مكر و خیانت را در پیش گرفته اند، به آن ها فرمود: «من دوست ندارم كه شما ناسزاگو باشید… به جاى ناسزاگویى و فحاشى بگویید: خداوندا، خون ما و خون آنان را حفظ كن، میان ما و آنان را اصلاح كن، آنان را از گمراهى و ضلالت برهان تا كسى كه حق را نشناخته، بشناسد و آن كس كه به ظلم و تجاوز پناه برده و آلوده شده است، بازگردد!

وقتی كه در مقابل سپاهیان معاویه قرار گرفتند، معاویه و یارانش آب هاى منطقه را در محاصره ى خویش گرفته بودند و نگذاشتند كه علی (علیه السلام) و یارانش از آب استفاده كنند، مذاكرات مسالمت آمیز نیز فایده ای نبخشید تا این كه علی (علیه السلام) دستور حمله داد و با یك حمله آب را از آنان گرفتند، ولى با این كه سپاهیانش خواستار مقابله به مثل بودند، حاضر نشد كه همانند سپاهیان شام رفتار كند و اجازه داد كه آنان از آب استفاده كنند، در صورتى كه اگر آب را به روى آن ها می‌بست، پیروزى او قطعى بود و آنان از ترس مرگ از تشنگى مجبور به تسلیم می‌شدند.

و اما در مورد ناكثین (پیمان شكنان)؛ علی (علیه السلام) یك بار دستور داد دو نفر از یاران خود را به خاطر بدگویى به عایشه و اهانت به او صد تازیانه بزنند، در حالی كه عایشه، جنگ جمل را به قصد براندازى حكومت علی (علیه السلام) به راه انداخته بود!

همچنین، وقتی كه علی (علیه السلام) بر سپاهیان عایشه پیروز شد به نزد او آمد و با احترامى خاص با او برخورد و او را تودیع كرد و خود نیز در ركاب او مقدارى از راه را رفت تا بدرقه اش كند و گروهى را به عنوان خادم و محافظ همراه او فرستاد و توصیه كرد كه او را با كمال احترام به مدینه برسانند. مقدارى از راه كه طى شد، عایشه شروع به بد گویی از علی (علیه السلام) كرد و گفت: «على با این مردان و سربازانى كه همراه من كرده، احترام مرا از بین برده و هتك حرمت كرده است»، ولی هنگامى كه به مدینه رسیدند، سربازان محافظ عایشه، عمامه ها ی خود را از سر بر داشتند و به عایشه گفتند: «ما نیز همه زن بودیم.

امام (علیه السلام) در جنگ جمل بعد از پیروزى بر كشته ى دشمنان خود نماز گزارد و براى آنان طلب مغفرت كرد!

هنگامی كه سرسخت ترین دشمنان خود یعنى عبدالله بن زیبر و مروان بن حكم و سعید بن عاص را اسیر كرد، با این كه آنان، كوچك ترین امیدى به زنده ماندن خویش نداشتند، علی (علیه السلام) آنان را مورد عفو قرار داد و در حق آنان نیكى و خوش رفتارى كرد و فرمود: «كسی مزاحم آنان نشود».

رفتار دوستانه ى علی (علیه السلام) با طلحه و زبیر در جنگ جمل چه قبل از جنگ و چه بعد از پیروزى علی (علیه السلام) بی نظیر است. وقتى كه بر سر جنازه ی طلحه رسید، در حالى كه به شدت می‌گریست فرمود: «اى ابا محمد، بر من سخت گران است كه تو را در زیر ستارگان آسمان كشته ببینم، اى كاش خداوند بیست سال پیش از این جان مرا گرفته بود.

و اما در مورد مارقین (خوارج)، آنان در مسجدى كه علی (علیه السلام) به عنوان خلیفه ى مسلمین نماز می‌گزارد، حاضر می‌شدند و به هنگام سخنرانى آن حضرت شعار می‌دادند. متلك می‌گفتند، مسخره و فحاشى می‌كردند و می‌كوشیدند كه سخنرانى او را بر هم زنند و نماز جماعت او را به هم بریزند و حتى نسبت كفر و خروج از دین به او می‌دادند و …، ولى علی (علیه السلام) به هیچ یك از آنان آزار نمی‌رساند و در حق آنان اهانتى روا نمی‌داشت و آزادی آنان را محدود نمی‌كرد و صراحتا می‌گفت كه ما آنان را مسلمان می‌دانیم و از نسبت «منافق» كه برخى از یاران آن حضرت به آن ها می‌دادند، منع می‌كرد.

حتى حقوق آنان را هم از بیت المال قطع نكرد و هنگامی كه به دست یكى از آنان ضربت خورد و مجروح شد، در بستر احتضار فرمود: «اى پسران عبدالمطلب، نبینم كه در خون مسلمان فرو روید و بگویید كه امیر مؤمنان را كشته اند! بدانید جز كشنده ى من نباید كسى به خون من كشته شود، بنگرید اگر من از این ضربت او مردم او را تنها یك ضربت بزنید و دست و پا و دیگر اندام او مرا مبرید (او را مثله نكنید) كه من از رسول خدا شنیدم كه می‌فرمود: بپرهیزید از بریدن اندام مرده (مثله كردن او) هر چند، سگ هار باشد».

علی (علیه السلام) در خصوص رعایت حقوق قاتل خویش به این اندازه اكتفا نكرد و در لحظات آخر حیات خود فرمود: «… اگر ماندم در خون خود مرا اختیار است و اگر مردم، مرگ مرا وعده گاه دیدار است.

اگر [قاتل خویش را] ببخشم، موجب نزدیكی من است به خداى بارى و اگر شما [او را] ببخشید براى شما نیكوكاری، پس[او را] ببخشید، آیا دوست ندارید كه خداوند شما را ببخشد؟»!

و در جایى دیگر در باره ى خوارج می‌فرماید: «پس از من خوارج را نكشید، زیرا كسى كه حق را جوید و دچار اشتباه شود، مانند آن كس نیست كه باطل را خواهد و بدان هم دست یابد.

علی (علیه السلام) در این كلام جاودانه ى خویش به پیروان خود آموخته است كه با حق جویان، ولو این كه دچار خطا شوند و بر ضد حكومت حقى چون حكومت على نیز در حد براندازى اقدام كنند باید به شیوه ی مسالمت آمیز رفتار شود.

نویسنده: دكتر رحمت اله بیگدلى

پی نوشت ها

1- وسایل الشیعه ج 11 ص 49.

2- سیاست ارسطو، ترجمه‌ى دكتر حمید عنایت، ص11-12.