آئین همسرداری در اسلام (3)

لجاجت و توقع زیاد

مطالعات جامعه‌شناسان ثابت کرده است که یکی از عوامل مهم افزایش طلاق و از هم گسیختگی پیوند خانواده، در گذشته و حال، پرتوقعی و لجاجت بانوان است. بسیاری از زنان، امکانات مالی شوهر را در نظر نگرفته، موقعیت خاص خود را و شوهر را فراموش می‌کنند و تنها روی چشم و هم‌چشمی، تنوع‌طلبی، برتری‌جویی، مدپرستی، هر لحظه خواسته‌ای تازه عنوان می‌کنند و در لباس و ماشین و خانه و دکور و مبلمان منزل و لوازم آرایش و سایر تجملات زندگی، توقعات زیادی از همسران دارند.

بیچاره شوهر که هنوز نتوانسته است قسط وام‌ها را بپردازد و قدرت مادی کافی ندارد، ناچار است هر روزه زیر بار قسط وام‌های تازه‌ای برود، وگرنه محیط آرام و کانون گرم خانه، تبدیل به میدان جنگ داخلی شده و سرانجام به جدایی و طلاق می‌انجامد که موجب زیان‌های فراوان فردی و اجتماعی است. فاجعه و آتشی است که دودش به چشم هر دو می‌رود. به ویژه آثار بدی در روحیه کودکان و سپس در جامعه به جای می‌گذارد.

آیین اسلام برای پیشگیری از این گونه مفاسد و نیز برای آن که به کانون خانواده، گرمی و صفای بیشتری بدهد، دستورهای جالبی برای همکاری زن و مرد در خانه صادر می‌کند. اسلام به زن سفارش می‌کند که در هر حال و هر شرایط، یار و غمگسار مرد باشد و در فراز و نشیب و گرمی و سردی زندگی وی را یاری دهد و با توقعات بیجا و بهانه‌های زنانه روح مرد را نیازارد و زندگی را بروی تلخ و ناگوار نسازد.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: (زنی که با شوهر مدارا نکند و او را به کارهایی که خارج از قدرت اوست مجبور سازد؛ هیچ عبادتی و کار نیکی از او پذیرفته نمی‌شود و در روز قیامت به خشم و غضب خداوند گرفتار خواهد شد.)

این نکته اخلاقی که پیامبر اسلام یاد آور شده است؛ چقدر در سرنوشت خانواده‌ها موثر است ولی بسا کانون‌های گرم و سرشار از محبت با داشتن فرزندان، در اثر به کار نبستن آن متلاشی شده است و آمار تکان‌دهنده طلاق ها نشان دهنده آنست. زنی که به شوهر خود بگوید: هرگز خیر و نیکی از تو ندیدم، اعمال نیکش حبط می‌شود. (و از اعمال نیکش بهره نمی‌برد) در صورتی که شوهر نیز در انجام وظایف کوتاهی نکرده باشد.

تاریخ زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌خوانیم: (هنگامی که فاطمه (سلام الله علیها) در بستر بیماری بود، همسر مهربان و وظیفه‌شناس او پیشنهاد می‌کند چه میل دارید تا فراهم کنم؟! فاطمه (سلام الله علیها) در پاسخ می‌گوید: هیچ! حضرت اصرار کرد. فاطمه (سلام الله علیها) گفت: «چون پدرم به من سفارش کرد که از شوهرت درخواست چیزی مکن. مبادا از عهده انجام آن برنیاید و شرمنده گردد، از این رو، چیزی نمی‌خواهم». حضرت او را سوگند داد آنچه که می‌خواهی اظهارکن. فاطمه (سلام الله علیها) ناچار شد که خواسته دل را بگوید و تقاضای انار کرد.(۳۶)

این مطلب نشان می‌دهد که زن مسلمان و پیرو اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) چه اندازه باید در زندگی زناشویی حال و امکانات شوهر را مراعات کند و در گرم و سرد روزگار، چگونه با همسر، سازگار باشد.

اسلام به طور کلی، اذیت و آزار مردان بوسیله همسرانشان را گناه بزرگی می‌شمارد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هر زنی که شوهر خود را با گفتار خویش بیازارد، خداوند به هیچ وجه از کیفر و مجازاتش نمی‌گذرد. هیچ یک از حسناتش را نمی‌پذیرد، مگر آن که شوهر از او راضی شود، هر چند روزها روزه‌دار و شب‌ها به عبادت مشغول باشد و بردگانی در راه خدا آزاد کند و آنان را با مرکب‌های راهوار به جهاد بفرستد، باز اول کسی است که وارد جهنم می‌شود. و همین طور است مردی که به زن خویش ظلم کند.»(۳۷)

آرایش برای شوهر

زینت و آرایش زن، از عوامل عمده جلب توجه مرد و رغبت او نسبت به همسر است و بر محبت و علاقه مرد می‌افزاید، موجب می‌شود بیشتر به زن خود بیاندیشد و حسن تنوع‌طلبی و نوجویی او، اشباع شود و از چشم‌چرانی و نظر بازی مرد نسبت به زنان بیگانه که عامل مهم برای فرار از خانه و بروز طلاق است، جلوگیری می‌کند، ولی متاسفانه در اجتماعات امروز، آنچه که کمتر به چشم می‌خورد، آرایش برای شوهر است.

برای رفتن به مهیمانی یا پارتی، سینما، خیابان، اداره و… چند ساعت وقت خود را صرف آرایش و مرتب کردن لباس و سر و وضع می‌کند، ولیکن کمتر به فکر آنست که ساعتی وقت خویش ر ا برای شوهرش صرف کند. چه ناراحتی‌ها و عقده‌هایی که از این رهگذر دامنگیر خانه و خانواده نمی‌شود؟

لابد درد دل و گله‌های بسیاری از شوهران را که بارها در جراید نوشته است خوانده‌اید که پس از باز گشت زنان از مهمانی‌ها و پاک کردن آرایش و تغییر وضع لباس و کلاه‌گیس و… به صورت زننده و نفرت‌انگیز در می‌آیند.

با توجه به همین نکات اصولی و اساسی است که اسلام به بانوان توصیه می‌کند که خود را تنها برای شوهران خود آرایش و زینت کنند. زنی خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و از حقوقی که مرد بر زن دارد پرسید. حضرت ضمن بیان مفصل فرمودند: (ان تطیب با طیب طیبها و تلبس احسن ثیابها و تزین باحسن زینتها)(۳۸)

زن، وظیفه‌مند است خود را برای شوهر به بهترین بوی خوشی که در دسترس دارد خوشبو کند، و بهترین لباسها را بپوشد و با بهترین آرایش، خود را بیاراید. امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند: (سزاوار نیست که زن، خود را بدون آرایش بگذارد، لااقل گردنبند ساده بیاویزد یا با حنا و هر چند مختصر هم باشد، خضاب کند.)(۳۹)

سزای زنی که برای غیر شوهر آرایش کند

امام ششم (علیه السلام) فرمودند: (زنی که جز برای شوهر، خود را خوشبو سازد، خداوند نمازش را قبول نمی‌کند تا آن که از آن شستشو نماید.)(۴۰)

در پایان، از این نکته نباید غفلت کرد که همان طوری که مرد انتظار دارد همسرش نظیف و تمیز و مرتب باشد و برایش آرایش کند، مرد نیز وظیفه‌مند است خود را تمیز و مرتب نگه دارد و برای همسر، خود را آرایش و زینت دهد تا آن که مهربانی طرفینی باشد؛ زیرا دوستی یک طرفه، دوام ندارد و باید هر دو، به وظیفه خود عمل کنند. امام هشتم (علیه السلام) فرمودند: (آمادگی و آرایش مرد برای زن، از عوامل افزایش پاکدامنی زن است.)(۴۱)

حقوق زن به شوهر

وظائف و مسئولیت‌هایی که شوهر نسبت به زن دارد، دو نوع است: یک نوع آن، وظایف وحقوقی است که اخلاقاً مرد باید آنها را نسبت به همسر خود رعایت کند، مانند این که در کارهای داخلی خانه به او کمک کند، نسبت به او ترشرویی ننماید، در هر موضوع کوچکی به او خورده نگیرد، همان طور که انتظار دارد زن خود را برای او آرایش کند، خود نیز رعایت پاکیزگی و نظافت را نسبت به همسرش بنماید. در شیب و فراز زندگی، با او سازگار باشد، بی‌جهت او را نیازارد.

قرآن مجید همه این نوع رفتار‌ها را تحت عنوان رفتار نیکو امر می‌کند: (و عاشروهن بالمعروف)(۴۲) یعنی: «با همسران خود، به طور شایسته و دور از هر گونه تعدی و اجحاف، معاشرت کنید.»

پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره رفتاری که مردان بایستی نسبت به همسرانشان داشته باشند، این طور توصیه می‌کند: (خیرکم خیرکم لاهلم و انا خیرکم لاهلی)(۴۳) (یعنی بهترین فرد شما، کسی است که با خانواده‌اش، مهربانتر و خوشرفتارتر باشد و من نسبت به خانواده‌ام چنینم).

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره احترام و تجلیل از مقام همسر می‌گوید: (ما اکرم النساء الا کریم و ما اهانهن الا لییم) یعنی: «زنان را گرامی نمی‌دارد مگر افراد کریم و بزرگوار و به آنها اهانت نمی‌کند مگر مردم پست و فرومایه.» پیشوای اسلام کاملترین افراد مردان خود را آن کسی می‌داند که اخلاقش نیکوتر و لطفش و مهربانیش نسبت به خانواده‌اش بیشتر باشد. (اکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا و الطفهم باهله)(۴۴)

اسلام، نه تنها هر گونه تعدی و دیکتاتوری را در محیط خانواده تحریم می‌کند، بلکه ترشرویی و عصبانیت‌های بیجا را نسبت به همسر تقبیح کرده و از جمله حقوق زن را برای مرد، همین ترشرویی نکردن می‌شمارد: (و لا یقبح لها وجها)(۴۵)

پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در آخرین سال زندگیش، هنگامی که اعمال حج را بپایان رسانید، ضمن خطابه مفصل و تاریخی که در منی ایراد کرد، درباره مدارا کردن با زنان این طور فرموده است: (شما دیگران را درباره زنان به نیکی سفارش کنید، زیرا آنها در خانه شما بسر می‌برند و تحت کفالت شما هستند و آنها امانت‌های خدا هستند که شما به عنوان همسری آنها را اتخاذ کرده‌اید)(۴۶)

و نیز از آن حضرت درباره خوشرفتاری با خانواده چنین نقل شده است: (خیر رجال من امتی الذین لایتطاولون و علی اهلیهم و یحسنون علیهم).(۴۷) یعنی: بهترین مردان امت من، کسانی هستند که نسبت به خانواده خود سختگیری نمی‌کنند و به آنها نیکی و احسان می‌نمایند.

گذشت و اغماض

اختلاف سلیقه، سوء تشخیص، جهالت و نادانی، عواملی هستند که ممکن است به طور موقت «جو» زندگی خانوادگی را تیره کنند اما شوهر با جهان‌بینی و ژرف‌نگری مخصوصی که دارد، بایستی با توجه به این که بانوان موجوداتی عاطفی و احساسی هستند و نیاز به محبت شدید و مدارا دارند، نباید برای امور جزیی، رشته محبت را با آنها قطع کرده و دست به اقدامات حاد بزنند؛ بلکه باید گذشت و اغماض و در عین حال با ارشاد و راهنمایی برای همیشه روح لطیف و زود رنج آنان را تسخیر نمایند.

در روایات اسلامی به قدری درباره مدارای بانوان و خوشرفتاری با آنان توصیه شده که هر شخص منصفی با خواندن این قسمت از بیانات پیشوایان اسلام، پی خواهد برد که اسلام تا چه اندازه بانوان را مورد لطف عمیم خود، آن هم در آن روزگاری که زنان ارزش انسانی نداشته‌اند قرار داده است، ما اینک به گوشه‌ای از بیانات پیشوایان اسلام را در این باره اشاره می‌کنیم.

فداکاری و همکاری

یکی از عوامل ناسازگاری و انحلال خانواده‌ها،خودخواهی مردان و نداشتن حس همدردی و فداکاری آنهاست. بهترین لباس و غذاها را برای خود می‌خواهند، استراحت و آسایش را برای خود، ولی رنج و زحمت را برای خانواده خود روا می‌دارند. همیشه در زندگی سعی می‌کنند هر چه بیشتر از مواهب زندگی شخصا بهره‌مند شوند، اما برای زن و بچه ی آنها هر چه پیش آید، خوش آید. بدیهی است چنین وضعی، روح لطیف و زودرنج زن را آزرده کرده و کمتر زنی است که تحمل چنین وضعی را داشته باشد.

اسلام برای حفظ کیان خانواده و گرمی بخشیدن بیشتر به آن اعلام می‌دارد که: (ارضاکم عندالله اسبغکم علی عیاله)(۴۸) یعنی: «خداوند از مردی بیشتر راضی است که بیشتر وسائل راحتی خانواده خویش را فراهم نماید.» و نیز از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است وظیفه مرد نسبت به زن اینست که او را در خوراک و پوشاک با خود مساوی قرار دهد.(۴۹)

از امام هشتم (علیه السلام) نقل است که آن حضرت فرمود: (ینبغی للرجل ان یوسع علی عیاله لئلاتیمنوا موته)(۵۰) یعنی: «سزاوار است برای مرد که برای زن و بچه‌اش سخت نگیرد و گشایشی در زندگی آنها پدید آورد تا مرگ او را از خدا نخواهند.»

آیین مقدس اسلام به قدری فداکاری در راه فراهم کردن وسائل زندگی خانواده را ستوده که آن را برابر با آزاد کردن برده که پیش خدا ثواب فراوانی دارد قرار داده است. امام زین العابدین (علیه السلام) می‌فرماید: (اگر داخل بازار شوم و با پولی که دارم مقداری گوشت برای خانواده‌ام تهیه کنم نزد من محبوب‌تر از این است که بنده‌ای را در راه خدا آزاد کنم.)(۵۱)

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که می‌بیند که علی (علیه السلام) به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در بعضی از کارهای خانه کمک می‌کند، در مقام تشویق چنین فرمود:

«هیچ مردی در امور مربوط به خانه به همسرش کمک نمی‌کند، مگر آن که در عوض هر نخ مویی که در بدنش وجود دارد، ثواب یک سال عبادت که روزهایش را روزه و شب‌هایش را نماز خوانده است، در پرونده عملش نوشته خواهد شد. کسی که از خدمت به خانوده‌اش روی بر نتابد، خداوند او را بدون حساب وارد بهشت می‌کند و به خانواده خود خدمت نمی‌نماید مگر کسی که از صدیقین یا شهداء بوده و یا کسی که خداوند خوبی دنیا و آخرت را برایش خواسته باشد».(۵۲)

مسئولیت‌ها و وظایف دیگر شوهر

نوع دوم از وظایف و مسئولیت‌هایی که مرد به عهده دارد، آنهایی است که از نظر حقوقی، مرد موظف است که آنها را رعایت کند وگرنه زن حق دارد برای استیفای آن، به مراجع صلاحیت‌دار مراجعه کند و در مقام احقاق حق خویش برآید و این نوع حقوق عبارتند از:

۱- نفقه: شوهر موظف است نیازمندی‌های زندگی زن از قبیل غذا، مسکن، پوشاک و کلیه لوازم زندگی را مطابق شئون او تامین نموده و او را از این جهات بی‌نیاز سازد. حتی اگر زن برای انجام کارهای شخصی نیازمند به خدمتکار است مطابق شئون او بایستی برایش خدمتکار بگیرد.

۲-همبسترشدن: زن حق دارد در هر چهار شب یک شب، با شوهر خود در یک بستر بخوابد.

۳- اقلا در هر چهار ماه یکمرتبه بر شوهر لازم است زن خود را از نظر جنسی کامیاب نماید.(۵۳)

ناگفته پیداست که از نظر روانی، زنی را می‌توان خوشبخت و سعادتمند دانست که:

اولا فکرش از لحاظ مخارج سنگین و گرفتاری‌های زندگی آسوده باشد و ناراحتی فکری از جهت خانه، غذا، پوشاک و به طور کلی لوازم زندگی نداشته باشد. و ثانیا غریزه زندگی او از راه مشروع ارضاء گردد. و ثالثاً از نظر عواطف و احساسسات نیز سرخوردگی و عقده نداشته، مورد کمال مهر و لطف و علاقه شوهر باشد. حال باید دید که آیا راه‌های اخلاقی و حقوقی که اسلام برای تثبیت حقوق زن و شوهر قرار داده و به طور فهرست در بالا به آنها اشاره کرده‌ایم، چگونه می‌توانند عوامل خوشبختی و سعادتمندی زن را در خانه شوهر فراهم سازند؟

شکی نیست که عواطف و احساسات زن از راه محبت و نیکی و مدارای شوهر، نسبت به او همچنان که در دستورات اخلاقی و ماده دوم گفته شده، اشباع خواهد شد و همچنین ارضاء غریزه جنسی و آسودگی خاطر زن از لحاظ زندگی نیز از ماده اول و سوم تامین خواهد گردید.

بنابراین حقوق و مسئولیت‌هایی را که در اسلام از ناحیه زن، به عهده مرد می‌شناسد، بهترین عامل خوشبخت کنندۀ زن و ثبات و صفای خانواده خواهد بود. دنیای امروز گرچه بانوان را از محیط گرم خانه به ادارات و مشاغل اجتماعی کشانید و به اصطلاح آزادشان کرد، اما برای یک لقمه نان باید درب هزاران ارباب بی‌مروت دنیا را بکوبند و شخصیت و کرامت خود را لکه‌دار نمایند. دنیای غرب با آزاد گذاشتن روابط جنسی، محیط گرم خانواده را به طور کلی از صفا و رونق انداخت. کجا مرد می‌تواند با دیدن مناظر محرک و فراهم بودن همه نوع کامیابی‌های جنسی نامشروع که تمدن برای مردم فراهم کرده است، به خانوادۀ خود گرمی و صفا ببخشد؟!

تمدن لعنتی با وضع قوانین مخصوص، گرچه تا حدودی جلو بعضی از خودکامگی‌های مردان را گرفته است، اما در عین حال، به قدری ارزش زن را پایین آورده که او را وسیله پول آوردن در سینماها، تئاترها، بارها، فروشگاه‌ها، تبلیغات و فروش مجلات و اجناس دیگر قرار داده است و از همۀ اینها که بگذریم، تمام خواسته‌های بانوان پول آوردن و خانه خوب داشتن و ماشین آخرین سیستم و لباس فاخر نیست. آنها به تشکیل خانواده و مورد علاقۀ مرد بودن را، فوق‌العاده اهمیت می‌دهند.

آیا وضع موجود می‌تواند زنان را از گرمی خانواده و محبوبیت عمیق و ریشه‌داری که اسلام به آنها عرضه می‌کند، برخوردارسازد؟ ما قضاوت این مطلب و روشی که اسلام درباره حقوق بانوان در پیش گرفته و مقایسه آنها با دنیای گذشته و حال را به وجدان‌های پاک خوانندگان محترم واگذار می‌کنیم.

نمونه‌ای از گفتار پیشوایان

حقوق زنان بر شوهران

امام چهارم حضرت زین العابدین (علیه السلام) فرمودند: اما حق زیردست زناشویی تو که همسر توست، اینست که بدانی خداوند او را آرامش جان و راحت باش تو و انیس و نگهدار تو ساخته و نیز هر کدام از شما زن و شوهر، باید به نعمت وجود همسرش حمد کند و بداند که این نعمت خداست که به او داده و لازم است که با نعمت خدا خوشرفتاری کند و آن را گرامی دارد و با او بسازد وگرچه حق تو بر زنت سخت‌تر و طاعت تو بر او لازم‌تر است، نسبت به هر خواه و ناخواه تو تا آنجا که گناه نباشد، ولی آن زن هم حق دلنوازی و انس و حفظ مقام آسایش در دامن او را داده برای کامیابی و لذت‌جویی که باید انجام شود و این خود حق بزرگی است. «و لا قوه الا بالله»(۵۴)

ثواب مردانی که به زنان خود کمک کنند

روزی پیغمبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر علی و زهرا (علیهما السلام) وارد شد، دید که علی (علیه السلام) در خانه عدس پاک می‌کند و فاطمه هم کنار دیگ نشسته است فرمود: (اسمع منی یا ابا الحسن و مال اقول الاّ من امر ربّی) بشنو از من یا علی و من هیچ چیزی نمی‌گویم مگر با امر خدای من. هر مردی که در منزلش به عیال خود کمک کند، به تعداد هر مویی که در بدنش هست، ثواب عبادت یک سال به او عطا می‌شود که در تمام روزهای سال روزه و شب‌ها در عبادت باشد و خداوند مثل پاداشی که به صابرین و داود و یعقوب و عیسی (علیهم السلام) داد به او عطا می‌کند.(۵۵)

پاداش خدمتگذاری به عیال

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «یا علی! هر کس که در محیط منزل خدمتگذار عیال باشد و بر او منت نگذارد، خداوند نام او را در دفتر شهدا نویسد و برای هر روز و شبش ثواب هزار شهید نویسد، و هر قدمی که برداشته ثواب یک حج و یک عمره برای او نویسد و به تعداد هر استخوانی که در اوست خداوند یک شهر در بهشت به او کرامت فرماید.(۵۶)

خدمت به عیال چه نتایج خوبی دارد

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: (خدمتگذار عیال بودن، کبائر و گناهان بزرگ را می‌پوشاند و غضب خدا را خاموش می‌کند و مهریه حورالعین است و بر حسنات و نیکی می‌افزاید و درجات را بالا می‌برد).(۵۷)

حقوق متقابل

افراد یک جامعه، آن وقت می‌توانند دارای یک زندگی سعادتمندانه باشند که هر فرد همان طور که خود را نسبت به دیگران ذی‌حق می‌داند و آنان را نسبت به انجام و یا ترک بعضی کارها مسئول می‌شناسد، برای دیگران نیز در گردن خود، حقی بداند و در مقابل جامعه و کارهایی که می‌بایست صورت بگیرد و یا ترک شود، او نیز مسئولیتی داشته باشد، اگرنه زندگی در جامعه که بر مبنای تعاون نباشد و افراد آن نسبت به یکدیگر، حقوق متقابل قائل نباشند، نظام چنین جامعه‌ای از هم پاشیده و یک زندگی حیوانی که هیچ گونه ارتباط و همبستگی در میان افراد آن موجود نیست تبدیل خواهد شد.

روی این حساب، کانون خانواده، که خود اجتماع کوچکی است، هیچگاه بدون تعاون و مسئولیت دو جانبه و حقوق زن نسبت به شوهر و شوهر نسبت به زن، نمی‌تواند پا برجا بماند و افراد آن دارای یک زندگی به تمام معنی سعادتمندانه باشند.

اسلام برای همین منظور و بر خلاف نظرهای افراطی و تفریطی سائر ملل که درباره جنس زن ابراز می‌نمودند و او را در مقابل مرد، موجودی بلااراده و بی‌شخصیت می‌پنداشتند و مرد را نسبت به او فعال مایشاء می‌دانستند، معتقد است که کانون خانواده مانند سازمان و شرکتی است که هر کدام از زن و مرد در آن، مسئولیت و وظیفه مخصوصی به عهده دارند.

همان طور که زن نسبت به شوهر و خانه و خانواده او مسئولیت و وظیفه به عهده دارد، شوهر نیز از ناحیه زن، حقوق و مسئولیت‌هایی به گردن دارد و بایستی آنها را مراعات کند وگرنه توقعات او نسبت به زن، بی‌مورد خواهد بود.

همان طور که مرد برای ادامه زندگی بایستی به کارهای بیرون از منزل بپردازد و با مشکلات زندگی، دست و پنجه نرم کند، زن نیز برای تدبیر منزل و انجام کارهای مربوط به خانه، تربیت کودک و شاداب ساختن امور داخلی، باید احساس مسئولیت کند. قرآن مجید از این مسئولیت و حقوق متقابل که هر کدام از زن و مرد طبق استعداد و ساختمان جسمی و روحی خود نسبت به یکدیگر دارند، این طور یاد می‌کند: (و لهن مثل الذی علیهن) یعنی: زن و مرد، نسبت به یکدیگر، حقوق متقابل دارند.(۵۸)

پی‌نوشت‌ها

۳۶- ریاحین اشرنیه

۳۷-مکارم الاخلاق ص۲۴۶

۳۸- کافی ج۵ ص۵۰۸

۳۹- وسائل ج۱۴ ص۱۱۸

۴۰- مکارم الاخلاق ص۱۴۷

۴۱- وسائل ج۱۴ ص۱۸۳

۴۲- نساء آیه ۱۹

۴۳- من لا یحضره الفقیه ص ۴۵۸

۴۴- زن از نظر حقوق اسلامی

۴۵- کافی ج ۵ص۵۱۱

۴۶- سیره ابن حشام ج۲ ص۶۰۴

۴۷- مکارم الاخلاق ص ۲۴۸

۴۸- جامع السعادات ج۲ ص۱۴۱

۴۹- مکارم الاخلاق ص۲۵۰

۵۰- جامع السعادات ج۲ ص۱۴۱

۵۱- مکارم الاخلاق ص۲۴۱

۵۲- جامع السعادات ج۲ ص۱۴۰

۵۳- شرایط کتاب نکاح ص۱۷۲

۵۴- تحف العقول

۵۵- جامع السعادات ج۲ ص۱۴۲

۵۶- همان

۵۷- جامع السعادات ج ۲ ص۱۴۳

۵۸- سوره بقره آیه ۲۸۸

منبع: روح اله محمدیان؛ اختصاصی راسخون