آئین همسرداری در اسلام (2)

استعداد فطری

اکنون باید دید آیا زن برای عهده‌داری ریاست و سرپرستی امور خانه و قبول مسئولیت آن، شایستگی بیشتری دارد یا مرد؟ نخست باید به این واقعیت طبیعی توجه نماییم همان گونه که در اندام زن و مرد، اختلاف‌هایی هست و به هر کدام از آنان، به مناسبت ویژگی‌های جسمی، یک سلسله وظایف طبیعی سپرده شده است، از جهات روانی و خصوصیات اخلاقی نیز تمایز‌هایی بین آن دو وجود دارد.

این ویژگی‌های روانی که در علم پسیکولوژی (روانشناسی) ثابت شده است، در تقسیم کارها و وظایف باید مورد نظر قرار گیرد. مهمترین تمایز روانی میان زن و مرد، این است که زنان معمولا دارای احساسات شدید و عواطفی جوشان‌تر هستند. تأثّر و هیجان شدید زن در حالتهای گوناگون، چون هنگام دوستی و دشمنی، ترس، شادی و نگرانی و همچنین توجه فراوان او به زیبایی و ظواهر زندگی، از نشانه‌های این عواطف و احساسات است. و مردان نوعاً از نیروهای عقل و اندیشه بیشتری برخوردارند.

جالب توجه این که این ویژگی‌های روانی با خصوصیات جسمی هر کدام از آنان، هماهنگی کامل دارد و نشان‌دهنده این حقیقت است که آفریدگار زن و مرد، هر کدام را برای انجام کاری و عهده‌داری وظیفه‌ای آفرید و ابزار آن را در جسم و روان او به ودیعت سپرده است.

وقتی مناسبترین غذای کودک در پستان مادر فراهم می‌گردد، و باید دارای عواطف لطیف و سرشاری باشد که چون فرزند خود را در آغوش گرفت و پستان در دهان او گذاشت، نه تنها احساس خستگی نکند بلکه خود از عشق مقدس مادری سرمست گشته، فرزند را با فشردن در آغوش گرم، از چشمه‌سار محبت سیراب نماید و این نیاز فطری او را نیز اشباع کند.

و نظر به این که مرد از اسکلتی درشت، عضلاتی ستبر و اعصابی قوی و جمجمه ی بزرگ و مغزی سنگین‌تر از جمجمه و مغز زن(وزن متوسط مغز مرد۱۳۶۰و وزن متوسط مغز زن ۱۲۰۰گرم است) برخورداراست، فکری نیرومند‌تر و اندیشه‌ای دوربین‌تر دارد، تا توانسته باشد در برابر مشکلات و سختی‌ها استقامت بیشتری نماید.

مرد آن چنان آفریده شده است که تاب و تحمل آفتاب سوزان تابستان و فضای آلوده محیط کارخانه را داشته باشد و گرداندن چرخ‌های عظیم کارخانه و طنین شکنندۀ صدای آنها، او را از پای نیندازد و غریو توپ و سلاح دشمن در میدان نبرد او را نلرزاند.

با در نظر گرفتن این مطالب و شناخت این استعدادها، می‌بینیم بهترین راه برای سعادت خانواده و در نتیجه سعادت اجتماع، این است که ریاست و سرپرستی امور کلی خانواده به فکر و نیروی اندیشه و قدرت بازوی مرد سپرده شود و گرداندن چرخ کارهای خانه و تامین نیازهای روحی کودکان، به عواطف سرشار و احساسات لطیف زن واگذاری گردد.

به علاوه روانشناسان معتقدند (و خود زنان نیز اعتراف می‌کنند)(۲۱) که وضع روحی زن طوری است که دوست دارد در پناه مردی لایق و نیرومند، زندگی کند و از داشتن چنین شوهری لذت می‌برد. زن هنگامی احساس خوشبختی می‌کند که ببیند شوهرش به صفات مردانگی آراسته است و اگر ببیند مردی زیاد تملق و چاپلوسی می‌کند و بدون قید و شرط از نظریات و افکار و سلیقه زن پیروی می‌نماید یا تحت سرپرستی و کفالت زنی بسر می‌برد، از او متنفر می‌گردد و ارزش و اعتبار چندانی برای وی قائل نخواهد شد.

از همه این‌ها گذشته به فرض آن که زنان در ابتدای ازدواج که هنوز بچه‌دار نشده‌اند و خاطرشان از لحاظ تربیت فرزندان آسوده است، مایل به ریاست خانواده باشند، این وضع دوام نخواهد یافت زیرا گرفتاری‌هایی که طبعاً در زندگی بعدی پیش می‌آید، فکر آنها را مشغول خواهد کرد و خیال آنان را از تحمل بار سنگین مسئولیت‌های دیگر منصرف خواهد نمود.

ریاست و مسئولیت مرد

روی همین اصل، اسلام سرپرستی خانواده را به عهده‌دار مرد گذاشته و مرد را عهده‌دار تامین وسایل زندگی زن معرفی نموده است. قرآن مجید می‌فرماید: (الرجال قوامون علی النسا)(۲۲) مردان، سرپرست زنان می‌باشند.

البته باید توجه داشت که از طرفی، هر چند اسلام، ریاست امور کلی خانواده را به مرد سپرده، ولی اداره امور داخلی خانه را به زن واگذاشته است یعنی اگر مرد در اداره امور خانواده، مقام ریاست را دارد، همسرش معاون اوست و در شعاع محدودتری سرپرستی خواهد داشت. پیامبراسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)در ضمن حدیثی می‌فرمایند:

(فالرجل سید اهله والمرأه سیده بنتها) (۲۳)

و از سوی دیگر، هر کسی به اندازه قدرت و شعاع ریاست خود، عهده‌دار در مسئولیت است. باز رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)می فرمایند: (و الرجل راع علی اهل بیته و هو مسئول عنهم و المراه راعیه علی اهل بیت بعلها و ولده و هی مسئوله عنها)(۲۴)

(مرد، نگهبان و مسئول خانواده است و زن نگهبان و مسئول خانه ی شوهر و فرزندان او است.)

بنابراین مرد، هیچگاه حق ندارد از این عنوان سوء استفاده کند، و حقوق افراد خانواده را نادیده گرفته، روش دیکتاتوری و استبداد را در محیط خانه در پیش گیرد، بلکه باید توجه داشته باشد که رهبری صحیح، آن است که توام با محبت و جلب همکاری و همفکری صمیمانه باشد.

قرآن مجید به شوهران دستور می‌دهد که گذشته از رعایت حقوق زنان، نسبت به آنان خوشرفتار باشند و با محبت و مهرورزی، کانون خانواده را گرم و با نشاط سازند. آیه شریفه: (و عاشروهن با لمعروف) (۲۵)(با زنان خوشرفتار باشید) فرمانی است که با تناسب عواطف حساس و زودرنج زنان و در نظرگرفتن دیگر خصوصیات آنان و روی هم رفته، مصالح عالی خانواده، صادر شده است.

حقوق شوهر بر زن

اسلام، همچنان که وظایف و مسئولیت‌هایی بر عهده مردان قرار داده، حقوقی نیز برای آنان در نظر گرفته است و به زنان تذکر داده که برای ادامه زندگی زناشویی و دست یافتن به ثمرات شیرین ازدواج این حقوق را رعایت کنند، و اینک مهمترین(حقوق قانونی و اخلاقی) شوهر را بر زن از نظر خواننده گان گرامی می‌گذرانیم:

۱-هرگاه شوهر بخواهد رابطه جنسی برقرار سازد، اگر همسر او عذر موجهی نداشته باشد، باید تمکین نماید. زیرا اصولا یکی از اهداف ازدواج و تشکیل خانواده، تامین نیازمندی جنسی و اشباع این غریزه است، و بی‌گمان روابط زناشویی، نقش موثری در دیگر روابط بین زن و شوهر ایفا می‌کند، و اگر این نیاز طبیعی مرد به طرز صحیحی در خانه اشباع نگردد، ناچار می‌شود یا در خارج از بستر زناشویی در آغوش فساد بیفتد، یا به محرومیت و ناکامی بسازد که غالبا با عواقب وخیمی چون سرخودگی و نگرانی روحی همراه است و ناگفته پیداست که هر کدام از این دو صورت، زیان‌های فردی و اجتماعی به بار می‌آورد و به ضرر خود زن نیز تمام خواهد شد.(۲۶)

۲-بدون رضایت شوهر، کسی را به خانه راه ندهد. فلسفه این حکم، روشن است زیرا اولا خانه، خانه اوست، ثانیا گاهی شوهر تشخیص می‌دهد که رفت و آمد بعضی اشخاص، در روحیه همسر او اثر نامطلوب می‌گذارد. اگر زن بدون رضایت شوهر، به افرادی اجازه دهد وارد خانه او شوند، سوء تفاهم‌هایی پیش می‌آید و منشا بروز اختلاف و از هم پاشیدن خانواده می‌گردد.

۳-در زندگی سعی کند که رضایت خاطر شوهر را جلب نمایید. یعنی معاشرت‌های خود را مطابق میل شوهر انجام دهد، بدون رضایت او به هر جایی نرود و هر کاری انجام ندهد و هرگز درصدد آن نباشد که خواسته‌های خود را بر شوهر تحمیل کرده، او را مطیع خود سازد زیرا همان طوری که عواطف زودرنج زن، نیازمند مهر و نوازش و احسان شوهر است، مرد نیز به جهت دارا بودن نیروی عقلانی و جسمانی بیشتر، غرور خاصی در خود احساس می‌کند و انتظار دارد همسرش او را به دیده احترام بنگرد و خواسته‌های او را بر خواسته‌های خویش مقدم دارد. در اینجا مناسب است عبارت یکی از بانوان به اصطلاح روشنفکر را که سنگ آزادی زن را به سینه می‌زند و در عین حال اصل مذکور را تایید می‌کند نقل نماییم، او می‌نویسد:

«و سایر شرایط زندگی و مقتضیات اخلاقی و خانوادگی نیز زن را موظف می‌کند که از مرد مطیع‌تر و بردبارتر بوده همواره احساسات و تمایلات خود را با اخلاق و افکار مرد موازنه دهد، یعنی توازن زندگی از طرف زن باید بیشتر رعایت شود و اگر زنانی یافت شوند که بخواهند بر شوهران حکومت کنند، گذشته از این که به نظر عادی ناپسند و زننده است، با این گونه زنان پا از دایره لطف زندگانی بیرون گذاشته و طبیعت آنها با خشونت مردانگی بیشتر سازگار است. زیرا لطف طبیعی زن، در آن است که در پرتو حمایت و توجه مرد بوده و مرد در مقابل قدرانی و حمایت که از زن می‌کند، انتظار دارد زن نسبت به او مطیع و باوفا باشد. متابعت و بردباری است که نظر محبت و عطوفت مرد را متوجه زن ساخته، سعی می‌کند که آسایش و رضایت او را فراهم سازد… پس از این تکلیف که در نظر اول دشوار به نظر می‌رسد، در حقیقت، تا اندزه‌ای به نفع زنان و با طبیعت آنان سازگار است»(۲۷)

۴-مال و آبروی شوهر را در غیاب او محفوظ داشته، در اموال او خیانت ننماید و بدون اجازه و رضایت او تصرف نکند.

۵-در مشکلات و سختی‌های زندگی، حتی المقدور با او سازش و مساعدت کند؛ زیرا زندگی، فراز و نشیب فراوانی دارد؛ گاهی انسان در آغوش ناز و نعمت است، گاهی گرفتار مشکلات، گاهی دارا  گاهی فقیر؛ گاهی احساس خوشبختی می‌کند و گاهی بر عکس… همان طوری که مرد موظف است در تمام این حالات، نسبت به همسرش وفادار باشد، زن نیز موظف است بر پیمان خود استوار بوده با گرم و سرد زندگی شوهر سازگار باشد.

(نمونه‌هایی از گفتار پیشوایان اسلام)

۱-امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند: زنی خدمت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض نمود: یا رسول الله! حق مرد بر زن چیست؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)فرمود: (فرمانش را ببرد و نافرمانی او نکند، چیزی از مال او به عنوان صدقه بدون اجازه او به کسی ندهد؛ بدون رضایتش روزه مستحبی نگیرد؛ خواسته‌هایش را در مورد غریزه جنسی برآورد؛ بدون اجازه شوهر، از خانه بیرون نرود و اگر بدون رضایت او از خانه بیرون رود، فرشتگان آسمان و زمین، ملائکه غضب و ملائکه رحمت، او را لعنت می‌کنند تا به خانه برگردد.(۲۸)

۲-پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: (پس از نعمت اسلام، گرانمایه‌ترین نعمت برای یک مسلمان، داشتن همسر مسلمان است که هر گاه به او نگاه کند، مایه خوشنودی وی گردد، و امر او را اطاعت کند؛ و در غیاب وی مال و ناموسش را حفظ نماید.(۲۹)

۳-پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای نشان دادن اهمیت مقام شوهر می‌فرماید: (اگر شایسته بود انسانی برای دیگر انسان سجده کند؛ دستور می‌دادم بانوان برای شوهران خویش سجده نمایند).(۳۰)

۴-خوشرفتاری زن با شوهر و ادای حقوق او برای زن، ثواب و ارزش(جهاد) دارد امام هفتم (علیه السلام) می‌فرمایند: (جهاد المرأه حسن التبعل…) زیرا همان گونه که یک نفر مجاهــد، برای تربیت مردم و گسترش تعالیم اسلام (که هدف ازجهاد، اسلام است) پیکار و فداکاری می‌نماید، یک زن نیز با از خود گذشتگی و خوشرفتاری با شوهر، می‌تواند فرزندان خود را خوب تربیت کند و در چهار دیوار خانه همان هدف جهاد را تعقیب نماید!

زندگی بر اساس همکاری

در گذشته، سیستم‌های غلطی بر زندگی زناشویی حکمفرما بود. زن، بسان برده‌ای بیش نبود، و از این موجود لطیف و عاطفی، گذشته از بهره‌کشی‌های جنسی و شهوی، بیگاری گرفتن نیز رایج بوده. کارهای سنگین را به عهده آنهامی گذاشتند.

در عوض، مردها به خوشگذرانی و تن‌پروری پرداخته، از دسترنج همسران خود استفاده می‌کردند؛ تا آنجا که در پاره‌ای از محیط‌ها، زنان به خاطر ناتوانی در کسب غنائم و غارت در جنگها، منفور بودند و دختران را زنده به گور می‌کردند، از آنجایی که قوانین اسلام بر اساس فطرت و عدالت واقعی است و به کانون خانواده به دید مقدسی می‌نگرد، به این وضع نابسامان خاتمه داده و بانوان را از کارهای اجباری معاف داشته است.

به مرد حق نمی‌دهد تا همسرش را به کارهای خارج از وظیفه؛ وادارد. خواه در داخل خانه و یا خارج از آن؛ ولی همان طور که گفته شد، اسلام چون می‌خواست این کانون، کانون مهر و دوستی و صفا باشد و طرفین دلسوزانه برای آن فعالیت کنند، تا هر چه بیشتر بتوانند آن را گرم و روشن نگه دارند و فروغی از صفا و صممیت به آن ببخشند، روا نمی‌داند تمام بار مسئولیت زندگی بر دوش مرد باشد.

از این رو، به بانوان نیز دستور می‌دهد تا با مردان در کار زندگی شریک گردند و کارها را عادلانه تقسیم کنند، بدین گونه که زن به کارهای داخل خانه بپردازد و مرد به کارهای خارج خانه! پیامبر اکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)خود، برنامه زندگی دخترش را بین او و همسرش علی بن ابیطالب (علیه السلام) این چنین تقسیم کرد: کارهای داخل منزل را به فاطمه (سلام الله علیها) و کارهای بیرون را به علی (علیه السلام) واگذاشت. و فاطمه از این تقسیم، فوق‌العاده خرسند بود.(۳۱)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمود: (هر زنی که به منظور تنظیم و اصلاح خانه، اثاثیه را جابجا کند، خداوند به او نظر لطف می‌کند و هر کس مورد لطف و توجه خدا قرار گیرد، معذب نخواهد شد.(۳۲) امام می‌فرماید: (یک زن شایسته، بهتر از هزاران زن ناشایسته است؛ زنی که اقلا هفت روز برای شوهرش خدمت کند، درهای جهمنم به رویش بسته می‌شود و درهای بهشت به روی او باز می‌گردد تا از هر دری که خواست، وارد بهشت گردد.(۳۳)

اسلام تا آنجا به این گونه مسائل به ظاهر کوچک ولی موثر توجه دارد که می‌فرماید: زنی که به شوهرش، ظرف آبی دهد، ثوابی به او داده می‌شود که معادل یک سال عبادتی است که شب‌هایش را به عبادت بگذراند و روزها را روزه‌دار باشد و برای هر بار که شوهرش را سیراب کند، خداوند شهری در بهشت برایش می‌سازد و شصت لغزش او را می‌آمرزد.(۳۴)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده: از جمله حقوق مرد بر زن، آنست که چراغ خانه را روشن کند، غذا را روی اسلوب صحیح آماده نماید، هنگام ورود شوهر تا در خانه به استقبال شوهر برود و خوش آمد گوید. برای نظافت و شتشوی سر و صورت او، آب و ظرف و حوله حاضر کند، و اگر عذر شرعی ندارد، آمادگی خویش را اعلام دارد.(۳۵)

پیشوایان دین، انگشت روی جزییات امور زندگی خانوادگی گذشته و با دقت و بینش خاصی، آنها را تذکر می‌دهد تا بانوان بدانند که به بهانه ی این که کارها و امور خانه برایشان اجباری نیست، شانه از زیر بار مسئولیت اخلاقی و فداکاری در زندگی زناشویی خالی نکنند و تمام مسئولیت‌ها را به گردن مرد نیندازند تا در نتیجه محیط خانه، از صفا و صمیمیت و رونق تهی گردد، برخی می‌پندارند که همکاری زن و مرد در جهان امروز، باید در کارهای اداری و سیاسی و اجتماعی باشد، و نه در امور خانه و خانه‌داری! و زنان در این امور، مسئولیت مستقیم ندارند ولی واقعیت جز این است.

ما می‌بینیم حتی در برخی از کشورهای صنعتی و پیشرفته(چون ژاپن)، تا حدودی عملا همان طرح‌هایی پیاده شده است که اسلام قرنها پیش، آن را عملی ساخته است.

در کتاب(با خاور دور، سرزمین شگفتی‌ها آشنا شوید) ص۳۷ تحت عنوان(زن در مقام بالا راه ندارد) می‌نویسد: هر چند زنان ژاپن، نفوذ بیشتری به خاطر حسن خلق، رفتار شایسته و نیکو، تواضع و فروتنی، تنظیم و آماده کردن خانه و سروسامان دادن به وضع خانه و زندگی است، که توانستند توجه و علاقه مردها را هر چه بیشتر جلب کنند، ولی مطلقاً در امور سیاسی مداخله نمی‌کنند. در این گونه امورها وارد نشده و در مقامات بالاتر راه ندارند.

با آن که گردش چرخ‌های اقتصادی و صنعتی کشور، همه جا به دست آنان سپرده شده، هیچ کس کلفت ندارد و تمام کارهای خانه، نظافت و خانه‌داری و بچه‌داری بر عهده زن است و این امر، هیچ ارتباطی با تمول و ثروت ندارد. عالی و دانی با این طرز زندگی خو گرفته‌اند و با اتکا به طرز تربیت واخلاق اولیه خود علی رغم انجام کارهای طاقت فرسای خانه(خم به ابرو نمی‌آورند) و به مردها احترام می‌گذارند و به آنها در زندگی داخلی کمک می‌کنند.

دخترها وقتی که تحصیلات مقدماتی را تمام کردند، باید در مدرسه، در سه فن دیگر تخصص پیدا کنند: آشپزی، گل‌آرایی، خیاطی و غالبا با در دست داشتن این گونه گواهی‌نامه‌ها، به خانه شوهر می‌روند.

ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها

۲۱- به کتاب «روح» نوشته یک بانمی آمریکایی مراجعه شود.

۲۲- نساء آیه ۲۴

۲۳- حقوق زن در اسلام و جهان ص۱۳۴

۲۴- مجموعه ورام ص۶

۲۵- نساء آیه ۱۸

۲۶- اقتباس از ؛شبهات حول اسلام ص۱۱۲-۱۱۵

۲۷- اختلاف زن و مرد ص۷۸

۲۸- وسائل ج۱۴ ص۱۱۵

۲۹-وسائل ج۱۴ ص۱۱۶

۳۰- وسائل ج۲۴ ص۱۱۵

۳۱- وسائل چاپ جدید ج۱۴ ص۱۲۳

۳۲- همان

۳۳- همان

۳۴- وسائل چاپ جدید ج۱۴ ص۱۲۳

۳۵- مکارم الاخلاق ص۲۴۶